Алтайдын Чолмоны

Эзедип-кереестеер молјумла, учурымла

28.07.2020

(С. С. Суразаковтыҥ сӱр-кеберине кожулталар)

Сазон Саймович Суразаковтыҥ «Кожоҥ» деген ӱлгери, оныҥ эки јолдыгы бу очерктиҥ бажына чыгарылган, чӱмделгени удап та калган болзо, је бӱгӱн Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелип турган ӧйдӧ бойыныҥ учурын, ӧдӱҥизин јылыйтпаган.  Учуры тереҥ ӱлгер кече-башкӱн  ле  чӱмделгендий. Ӧдӱп јаткан јылдыҥ јаҥар айыныҥ 20-чи кӱнинде «Кожоҥныҥ» авторына,

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызына 95 јажы толор эди. Кӱндӱлӱ, нерелӱ-мактулу толо јаш.

Јууда јӱрек кату дешкилейт…

Онызы тӧгӱн! Кожоҥды угала,

Солдаттар кӧстӧриниҥ јаштарын арлап,

Сӱӱнип те, кунугып та турганын кӧргӧм.

Ол кожоҥ Тӧрӧл керегинде болгон.

Оныҥ бийик туулары кӧрӱлген,

Кеҥ чӧлдӧри, тереҥ суулары

Деревне јурттары, город ӧргӧӧлӧри.

С. Суразаков «Сӱӱген јерим»

                                       (Горно-Алтайск, 1959)

Оныҥ «Кожоҥыныҥ» јолдыктары такып ла эске алыныштарга экелет: от-калапту јуу-чак, телекейлик тӱбекти – фашизмди јеҥген јеҥӱниҥ айдары јок баазы ла бу тӱбек-јеткерди алып чыккан јеҥӱчил калыкка учурлалган бийик кӧдӱриҥилер элестелип, бой-бойын солыйт. Ол кӧдӱриҥилер бастыра ӧйгӧ  деп билдирген. Је «бастыра ӧйгӧ» деген оҥдомолдыҥ учуры элбек болуп калган.

Оныҥ учун бӱгӱнги кӱнде јаҥжыккан, темиккен ле быйанду эзем бойыныҥ башка-башка учурында аҥылу, тереҥ учур алынган. Онызы – тӱӱкилик эзем, молјузы аайынча эзем ле тап-эриги аайынча эзем, кажызын ла эзедедис, кем де ундылбаган, не де ундылбас, мактыҥ кереези, мактыҥ мемориалы ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Эзем чактарды ла ӱйелерди бек колбуда тудат. Мынызы кӧгӱс байлыктыҥ, культуралык јаҥжыгулардыҥ ӱйедеҥ ӱйеге улалган јолы.

«Кожоҥныҥ» авторы Сазон Саймович Суразаковтыҥ эземин кереестеп, алкы бойымныҥ эске алынганымла ӱлежер деп санаага келдим. Ол бойыныҥ ӧйинде пединституттыҥ (эмди эл  университет) алыш-колыш ла историко-филологический факультединиҥ бир кафедраларында јирме јыл кожо иштеген коллегам болуп јат.

Эл университеттиҥ литература кафедразыныҥ таҥынаҥ, ичкери јолы бойыныҥ билимчилерин, бийик ӱредӱлӱ, ченемелдӱ специалисттерин-филологторын белетеер ишле бир ле ӧйдӧ, бир ле уунда ӧткӧн. Билимдердиҥ эҥ баштапкы докторы, профессоры тургун алтай кижи Сазон Суразаков болгон. Јербойыныҥ билим кадрларыныҥ ортозынаҥ. Туулу Алтайдыҥ тӱӱкилик ле культуралык јӱрӱминде бу учурлу керек оныҥ шиҥжӱлӱ ижин ле амадуларын улалтаачы-ӱренчиктери ӱргӱлјикке кереестеп артыргыскан.

Оныҥ тӧзӧгӧн гуманитар шиҥжӱлердиҥ институды – НИИИИЯЛ (эмдиги Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институт)  оныҥ адыла адалган. Бӱгӱнги кӱнде оныҥ телекей кеминде ады-чуузы јарлу. Социалистический оромдо турган пединституттыҥ јуунак эски туразын оныҥ сӱр-кеберин кереестеген барельеф кееркедет.  Сазон Саймович Суразаковко  «Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока» деген тизӱ бичиктердиҥ 15-чи томы учурлалган. Бу јаан учурлу билим ишти, бичикти  белетееринде РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ филология институды, Горно-Алтайсктыҥ гуманитар шиҥжӱлердиҥ институды ла А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Телекейлик литератураныҥ институды (Москва)  эрчимдӱ турушкан.

Эл университеттиҥ белетеген «Эземниҥ Бичигинде» (2011 ј.)  јербойыныҥ билимчилериниҥ ортозынаҥ ады-јолы јарлу билимдердиҥ баштапкы докторыныҥ  иштеги јолы, кажы ла ишчиниҥ трудовой книжказында чылап ок чокым ла чындык кӧргӱзилген. Кыскачак јетирӱ-справкада 34 кӱн-дата темдектелген. Баштап тарый алза, кӧп эмес пе деген сурак чыгып келет. Је бу иштеген ӧйди-јылдарды кӧргӱскен тоолордыҥ учуры, ӧзӧги – јайалталу јака јердиҥ билимчизиниҥ телекейлик билимниҥ тепкиштери ӧрӧ чыкканында ла бойыныҥ агару кичӱ тӧрӧлине учурлап салганында ине.

Је кандый да чокым тоолор, јылдар кандый да кижиниҥ болзын, оныҥ таҥынаҥ аҥылузын ачпай, кӧргӱспей јат деп айдар керек. Поэт С. Я. Маршактыҥ темдектегениле, кижи бойы кандый, эткен керектери ондый ок. Сазон Саймовичке учурлу јылда эземниҥ, кереес сӧстиҥ тап-эриги аайынча мен билимчиниҥ окылу ла јарлу сӱр-кеберине ӱзеери оныҥ алкы бойыныҥ кылык-јаҥына бир канча кожулта эдерге јараар деп сананадым.

Ол мени билимчи ле ӱредӱчи деп бастыра јанынаҥ кайкадат, јилбиркедет. Алтай, орус албатылардыҥ калык чӱмделгезин бийик кеминде билгенин, чеченин, тилиниҥ байлыгын, учы-кыйузы јок јымжак кокыры, јажынаҥ, билгиринеҥ камааны јогынаҥ ончо улуска ачык кӱӱни, јалакайы бӱгӱнге јетире јилбиркедет, санандырат.  Онызы дезе факультетте ачык-јарык, јарамыкту айалгага јол берген, улу јаан дегенинде тегин ле сезим деп кӧргӱскен. Сазон Саймовичтиҥ бойында кандый да јылу, ару ийде болгон.

Кӧстиҥ алдында, санаада факультеттиҥ кӱнӱҥги јӱрӱминиҥ элестери бой-бойын солыйт.

Маяковский оромдо турган 1-кы таҥмалу  чала јабыс агаш турада ыҥ-шыҥ: «пара» ӧдӱп јат (студенттердиҥ тилиле – эжерлеген ӱредӱ). Је кенетийин эжиги јабык кандый да аудиториядаҥ кӧп улустыҥ јир эткен каткызы табышты ӱзе согот, чындап та, баштапкы курстыҥ ӱренеечилерин (мындый учуралдар јаан да курстарда болуп туратан) јаҥыс ла Сазон Саймович каткыртар аргалу. Ол онойдо ок ӧскӧ дӧ улустыҥ чечен сӧзин, кокырын баалап билетен.  Ол бойы ачык-јарык каткыныҥ аайын – кокырды сӱреен јакшы билетен.  Ченемелдӱ ӱредӱчи ӱренеечилердиҥ башла, санаа-сагышла иштеер каруулу ижинде олордыҥ кӧксин чечип, санаа-кӱӱнин, сын-арказын сергидерин  јакшы аайлап билетен.

Је кезикте Сазон Саймовичтиҥ јаантайын ачык-јарык кӱлӱмјилӱ чырайында будындагы оору-сысты билдиртпезинеҥ јаба базарга чырмайганы сезилет. Фронтто алган уур шыркадаҥ улам оныҥ су-кадыгы ондый ла бек болбогон деп айдарга јараар. Ол иштеги айалгага јаан ајару этпейтен. Ӱредер јерлердеги айалгага ол кӧп ӧскӧлӧри ле чилеп, темигип-ӱренижип, факультеттиҥ качызыныҥ столыныҥ јанына, оору будын эптештирип, ӱренеечилердеҥ зачетторды эмезе экзамендерди алатан. Телефонныҥ табыжына ајару этпейтен. Анчада ла факультетте заочный сессиялар ӧйинде улус кӧп, тапчы,  бош аудиториялар једишпейтени кайда.

Билимдер докторы, профессор С. С. Суразаков кандый ла ишти, керек дезе тегин ле ӱредер јакылталарды баалап, каруулу бӱдӱретен. Бодолында, кичӱ ишчилер – ассистенттер де бӱдӱргедий ишти ол  сӧс јогынаҥ бӱдӱрип салатан. Шак онызыла ол ӱредер иштиҥ ончо бӱдӱмдерин бийик кемине кӧдӱретен. Азыйгы ӱренеечилер, преподавательдер фольклорлык практикаларды бӱгӱнги кӱнге јетире ундыбаган болор. Сазон Саймович тӧрӧл Алтайыныҥ эҥ ле ыраак деген толыктарында болгон, ондый практикаларга чын ла билим экспедициялар деген учур беретен. Олордыҥ турултазы дезе, јуулган  «тирӱ» материалдар керегинде тегин ле отчет эмес, је билим конференциялар ӧткӱрилетен ле керек дезе профильный эмес курстардаҥ ла дисциплиналардаҥ угаачыларды јилбиркедетен.

Качан литературный эҥирлерде эмезе калганчы кӱзӱҥиниҥ кӧдӱриҥилеринде билимчи ле поэт бойыныҥ тӧрӧл Алтайы керегинде ӱлгерлерин кычырза, профессорды кандый ајарулу угуп отургандарды кӧрӧр керек.  Профессор «Койонок» деген кокыр ӱлгерди кычырза, угаачылар оны кажы ла катап каткыла, изӱ колчабыжуларла јылу уткыйтан. Оны алтай да, орус та тилдерле  јакшы оҥдогылайтан. Ол бу тилдердиҥ байлыгын, ийдезин тыҥытту билетен болгон.

Тӧрӧлине сӱӱжи оныҥ билим энчи-байлыгында, поэзиязында. Олорды ол иш-тоштыҥ ортозынаҥ чӱмдегендий. Је оныҥ чындык ижи алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ, баатырлардыҥ нерелӱ керектериниҥ аҥылузын шиҥдеери болгон деп айдар керек. Бӱгӱнги кӱнде С. Суразаковтыҥ бу бӧлӱктеги энчи-байлыгы аайынча Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ фольклорист-билимчилери-ӱренчиктери једимдӱ иштегилеп јат.

Мен Сазон Саймовичтиҥ меге бойымныҥ ижим аайынча јуук ла таныш поэзиязы јанынаҥ айдар кӱӱним бар. Чокымдап айткажын, бу очерктиҥ бажына эпиграф эдип чыгарылган «Кожоҥ» деген ӱлгери керегинде. Шак ла бу куулгазын соојын кептӱ ӱлгер мени нениҥ учун јилбиркетти? Ондо бойыныҥ кандый аҥылузы бар болотон?

«Кожоҥды» автор бойыныҥ тӧрӧл тилиле чӱмдегени јарт. Ӱлгерди орус тилге јарлу поэт ле английский, немецкий ле Сибирьдиҥ калыктарыныҥ тилдеринеҥ кӧчӱреечи Илья Фоняков кӧчӱрген. «Кожоҥды» автор ло кӧчӱреечи кычыраачыларга «теҥ-тай» чӱмдеген. Мен Зоя Сергеевна Казагачеваныҥ «Бис бир јердиҥ балдары» («Кан-Алтай», 1994 јыл) деген санаа-шӱӱлтезин бӱткӱлинче јӧмӧйдим, јӧпсинедим.  Сӧстиҥ  јурукчызы бичиичи Т. Н. Толстая кычыраачыларга бир тилдеҥ ӧскӧ тилге кӧчӱрериниҥ учурын, аайын јарт, ӧзӧккӧ тийер эдип јартап берген. Онызы «финнеҥ ала кыргызска јетире», ӧскӧ ороондордыҥ башка-башка тилдериле телекейлик литератураныҥ библиотеказына учы-куйузы  јок «байрамдык телекейге» киргени (эмезе кийдиргени) болуп јат. «Ончо бу тилдерле – деп, ол бичийт – та кемдер де олорды сӱӱп јат, база эптӱ-ээлгир ле мызылдап ойногон, … улус кожоҥдогон, ыйлаган, сананган ла ӧзӧктӧги кӧдӱрилген бачым аайлап болбос сезимдерле бой-бойлоры ортодо јарташкан, кайкамчылу ла уур ӱлгерлерди чӱмдеген, ӧскӧ таланыҥ меезинде табылган-чыккан санаа-шӱӱлтеле эжиктерге токулдаткан…».

Кӧчӱреечиниҥ ады-јолы кычыраачыларды јаантайын ла јилбиркедип турган эмес, је ол јеҥил эмес ижин ак-чек бӱдӱрип, «табыш јогынаҥ ајаруныҥ  кӧлӧткӧзине јӱре берет» («Изюм» деген бичик аайынча, 2003, 384 с.). Берилген очерк-эске алынышта кӧчӱрмениҥ учурын јартаганы керектӱ. Онызы «Кожоҥныҥ» поэтикалык аҥылузын, оныҥ чӱмдемел бӱдӱмин оҥдоорго, эки башка тилдӱ поэттиҥ ле кӧчӱреечиниҥ узын баалаарга болужат.

Сазон Саймовичтиҥ «Кожоҥында» ончозы солун ла учурлу. Озо ло баштап темдектеерге турганым, автор ӱлгеринде ӱлгерлердиҥ  уйгаштырузыла тузаланарында аҥылу ајаруны тӱштӱк-азиаттардыҥ тӱрк тилдӱлердиҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларына салат.

«Кожоҥ» деген лирикалык ӱлгердиҥ бойыныҥ ады метафоралык ла кӧп учурлу. Ол тегин ле ӱлгердиҥ-произведениениҥ бӱдӱмине-жанрына кӧргӱзип турган эмес: бу кожоҥды кем де кожоҥдоорына тидинери алаҥзулу. Ӱлгер – автордыҥ  алкы бойыныҥ сананган санааларыныҥ, эске алыныштарыныҥ тӧс, учурлу јери. Ол – чӱмдемел сӱр-кебер, сезим, кожоҥ-сыгыт, кожоҥ-јӱрӱм, јуу-чакка кычырган кожоҥ-кычыру: «Јууга-чакка кожоҥ учун! Јӱрӱм учун!».

Сӱрекей ӧдӱҥи-ӱнгӱр лирикалык произведение. Оныҥ тӧрӧлчи, јӱрӱмдик учуры керек дезе пунктуацияла чокымдалат (8 кый темдек). Је ӱлгер – лирика ине. Айдарда, «Кожоҥго» аҥылу кӱӱни ле уйгаштыруны ончо јети јолдыктагы чокым уйгаштыру берет.

База катап «Кожоҥ» деген ӱлгер бӱгӱнги кычыраачыларга бойыныҥ ӧдӱҥизин јылыйтпаганын оныҥ чындыгы, учуры бастыра ӧйгӧ деп темдектейдим.

Адакыда, С. С. Суразаковтыҥ јӱрӱмде де, билим иш те аайынча јуук ла кару, чындык Зоя Сергеевна Казагачевага оройтып та болзо, онызы карамду, быйанымды айдадым.

Јылу, ару кӱӱн-санаала оныҥ ады-јолын кереестеп, «Алтай баатырлар» (1997 јыл)  деген тизӱ бичиктиҥ бӱгинде оныҥ бичип салган кӱӱнземелин-автографын такып ойто кычырадым. Бу бичикти мениҥ толо јажымныҥ бирӱзинде сыйлаган эди. Кӱӱнземел-автографта јаантайынгы јаҥжыккан сӧстӧр јок. Кай чӧрчӧктӧрдӧҥ алылган «јарыдаачы» деген сӱр-кебер ӧзӧккӧ табарат ла ӧрӧ   бийикке кӧдӱрет. Мениҥ санаамда ол кӧгӱс байлыктыҥ бийик ле ару оҥдомолдорло: јакшы керектерге, санаа-сагыштыҥ одына, јарыгына, бойыныҥ калыгыныҥ агару ла јаҥжыккан јаҥжыгуларына теҥдежет ле теҥ-тай турат. Шак мындый «отты, јарыкты» мен эске алынып, ады-јолын адаган улуста кӧргӧм.

А. КРАЙВАНОВА,

педагогика билимдердиҥ кандидады, ГАГУ-ныҥ ветераны

(кыскарта кӧчӱрилген)