Алтайдын Чолмоны

Иш ӧйдиҥ некелтелериле ӧткӱрилген

28.07.2020

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јетинчи катап тудулган депутаттары 10-чы сессияныҥ кийнинде парламентский каникулдарга барган. Бӱгӱн Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин јаҥжыкканы аайынча республиканыҥ парламентиниҥ 2020 јылдыҥ баштапкы јарымында ижи керегинде јетирӱ эдет.

— Депутаттардыҥ јасакберим ижиниҥ турулталары керегинде айдып тура, ӧткӧн јарымјылдыкта парламентарийлер эрчимдӱ иштегенин темдектеер керек. Јарадылган тӧс јасактар ортодо ас учурлузы бар деп айдар арга јок. Олор ончозы ӧйдиҥ керексижине ле некелтерине келишкен ле турулталу иштейт.  2020 јылдыҥ баштапкы јарымында АР-дыҥ Эл Курултайы алты сессия ӧткӱрген, олордо тергеениҥ экономика-зында, акча-манат бӧлӱгинде айалганы турумкайлаарына ууламјылу јаан учурлу јасактар јарадылган. Республиканыҥ парламентинде ӱнбереечилериниҥ јилблӱлерин кичееген, иштеерге политикалык программаларлу ла олорды бӱдӱрериниҥ чокым аргаларын билер депутаттар иштейт. Јетинчи катап тудулган депутаттар кандый партияда болгонынаҥ, политикадагы ла таҥынаҥ кӧрӱм-шӱӱлтелеринеҥ камааны јогынаҥ билер — политикада турумкай айалга болгоны эҥ учурлузын. Депутаттар бойыныҥ молјуларын чокым билгени парламентке ӧйлӧ теҥ алтап, јасакчы иштиҥ чыҥдыйын бийиктедер, келер ӧйгӧ чике кӧрӧр арга берет.

Коронавирустыҥ пандемиязы да болзо, бистиҥ ороон Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јеҥӱзиниҥ 75 јылдыгын темдектеген. Кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱниндеги јаҥжыккан парад кичӱ изӱ айдыҥ 24-чи кӱнине — 1945 јылда тӱӱкиде Јеҥӱниҥ баштапкы парадыныҥ кӱнине кӧчӱрилген. Депутаттар бистиҥ тергееде Улу Јеҥӱни темдектеерин аҥылу шиҥжӱзинде туткан. Олор Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарын, тылдыҥ ла јуучылдардыҥ тул арткан эпшилерин уткыырында эрчимдӱ турушкан. Эл Курултай «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттерле кожо «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда совет калыктыҥ фашист Герма-нияны јеҥгениниҥ 75 јылдыгына учурлай «Ат-нере ле Мак» деп конкурсты ӧткӱргенин темдектеди.  Конкурс тӱгенген соҥында оныҥ турулталары кӧрӱлген — эҥ артык јуруктар ла чӱмдемелдер талдалган. Конкурстыҥ тӧзӧӧчилери конкурска ийилген јуруктар парламентте бир ай кӧрӱде турар деген шӱӱлтеге келген.

Јасакчылар Эл Курултайдыҥ 5-чи сессиязында АР-дыҥ «Бир башка категорияныҥ ветерандарын јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧри керегинде» ле «Алтай Республикада «јууныҥ балдары» категорияныҥ улузын јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧри керегинде» јасактарына федерал јасактарга келиштирип кубулталар кийдирил-ген. 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинеҥ ала 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнине јетире алты айдаҥ ас эмес ӧйгӧ (СССР-дыҥ удурумга оккупацияда болгон јерлеринде иштеген эмезе Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде ат-нерелӱ ижи учун СССР-дыҥ жилищ-ный, жилищно-строительный ле гаражный кооператив-терге кирер арга береечи ордендериле, медальдарыла кайралдаткандардаҥ башка) тылда иштеген улуска јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ јаҥы ээжизи тургузылган. Јыл башталарда, чаган айдыҥ 15-чи кӱнинде, ороонныҥ президенти В. В. Путин Федерал Јуунга баштанузында Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар кийдирери аайынча текши ӱнбериш ӧткӱрери керегинде јарлаган. РФ-тыҥ Госдумазы турултазында 400 кирези кубулта кӧргӧн лӧ олордыҥ тал-ортозына јуугы јасактыҥ уч-турултазына кирген. Бу кубулталарды Госдума ӱч кычырышта јараткан кийнинде, Федерацияныҥ Соведи РФ-тыҥ Конституциязына кубулта керегинде РФ-тыҥ «Публичный јаҥды тӧзӧӧриниҥ ле  иштедериниҥ бир канча сурактарын аайлаштырарын јарандырары керегинде» јасагыныҥ ӱлекерин јараткан ла оны Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ јасакчы органдарына аткарган. Јарадылган јасактыҥ кубулта-ларлу тексти Алтай Республиканыҥ депутаттарына таныжарына электрон бӱдӱмле база аткарылган.

Эл Курултайдыҥ 2020 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинде ӧткӧн 7-чи сессиязында бу сурак кӧрӱлген.  Оны шӱӱжеринде парламентарийлер,   партиялардыҥ фракцияларыныҥ чыгартулу улузы бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айткан. Сессияда болгон 39 депутаттыҥ кӧбизи (34) јасакты јарадары учун болгон. РФ-тыҥ субъекттери кубулталарды јараткан кийнинде, јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде текшироссиялык ӱнбериш ӧткӧн. Ӱнбериштиҥ турулталары ончо ачык. Парламентарийлердиҥ бистиҥ тӧс јасакты — республи-кан бюджет керегинде јасакты — јарандырары јанынаҥ ижин темдектеер керек. Республикан бюджет јаҥыс ла балансированный эмес. Ол эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик курч сурактарын чечерине акча-манат чыгарар ла экономиканыҥ тӧс бӧлӱгин государство јанынаҥ јӧмӧӧр арга берет.

Тулаан айдыҥ 31-чи кӱнинде болгон 8-чи сессияда депутаттар АР-дыҥ «АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ 2020 јылга ла 2021-2022 јылдарга республикан бюджеди керегинде» јасагына кубулталар эдери керегинде» деп јасагын јараткан. Бюджеттиҥ кирелтелӱ бӧлӱги 1 183 млн. салковойго кӧптӧдилген ле 22 781 млн. салковой болгон. Јасактыҥ ӱлекеринде ишти тӧлӧӧрине, балдардыҥ кеендигиниҥ школдорын јаҥыртарына, акча тӧлӧбӧзинеҥ медболуш јетирериниҥ госгарантияларыныҥ тергеелик программазына  ла о. ӧ. акча чыгарары бичилген. Калан јасакберимде јасактардыҥ бӱткӱл пакеди јарадылган. Депутаттар АР-дыҥ каланныҥ патент системазы керегинде јасагына федерал јасактарга келиштирип  кубулталар кийдирген. Патент системаны тузаланар амадула аргачылыктагы иштердиҥ бӱдӱмдери, таҥынаҥ аргачылардыҥ јылдык кирелтезиниҥ кеми тургузылган. 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала Алтай Республикада «Профессионал кирелтеге калан» деп аҥылу калан ээжи кийдирилет. Бу аҥылу калан ээжи самозанятый улуска бойыныҥ ижин ачык бӱдӱрер ле јасакка келишпес иш учун штраф аларынаҥ јалтанбай, кирелте алар арга берет. «АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ јеринде балдарлу билелерди јӧмӧӧринде ӱзеери керектер керегинде» јасагыныҥ 9-чы тизимине кубулталар кийдирери кере-гинде» деп јасагын аҥылу темдектеер керек. Эл Курултайдыҥ су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитеди ле депутат Ольга Волосовцева бу јасактыҥ ӱлекериниҥ јасакчы баштаҥкайын эткендер ле оны тургускандар. Документ энениҥ (билениҥ) республикан капиталын јадар јериниҥ айалгазын јарандырарга тузаланар арга берер амадула тургузылган. Эмди бистиҥ энениҥ республикан капиталына сертификат алгандарда оны јадар туразына газ ӧткӱрерин тӧлӧӧр арга бар.

Республиканыҥ эл-јоныныҥ база бир курч сурагы — ол јошкын тындулар јанынаҥ сурак. Бистиҥ кӧбис јошкын ийттер балдарга, јаан јаштуларга кандый јеткерлӱ болгонын билерис. Депутаттар оны оҥдоп,   «Алтай Республиканыҥ јербойында башкарынар орган-дарына Алтай Республикада јошкын тындулар јанынаҥ иштееринде государственный бир канча чыдулар берери керегинде» деп АР-дыҥ јасагын јараткан.

Кӱӱк айдыҥ 29-чы кӱниндеги 9-чы сессияда Алтай Республиканыҥ башчызы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2019 јылдагы ижиниҥ турулталары  керегинде отчет эткен. Депутаттар сес-сияда Алтай Республиканыҥ башчызы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели Олег Хорохординниҥ ле јаҥныҥ бӱдӱреечи органыныҥ от-четту ӧйдӧги ижине јакшы баа берген. Иште једимдерге республикада јонјӱрӱмдик-политикалык турумкай айалганыҥ шылтузында јединген деп чотойдым. Бӱгӱн Алтай Республика ӧзӱмдӱ, је эҥ учурлузы — республика федерал акча-манат, таҥынаҥ инвесторлордыҥ акча-манады келерине јарамыкту. Депутаттардыҥ ла фракциялардыҥ чыгартулу улузыныҥ темдектеген курч сурактары бар да болзо, республикада текши айалга турумкай бойы артып јат, айдылган курч сурактардыҥ аайына ээчий-теечий чыгар ончо аргалар бар. 2020 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 26-чы кӱнинде 10-чы сессияда эл-јонго иштиҥ рыногында айалга керегинде јетирӱлерди тӱрген алар, угузулар бичиирин некеген ӧйинеҥ кӧп керектерди јоголтор арга берген јасак јарадылган. Ол АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ эл-јонды ишле јеткилдеерине  болужар чыдулары керегинде» јасактыҥ 2-чи тизимине кубулталар кийдирери керегинде јасак болуп јат. База бир учурлу јасак — Эл Курултайдыҥ аграрный политиканыҥ комитединиҥ ле АР-дыҥ прокурорыныҥ кийдирген «Алтай Республикада адару тудары керегинде» деп јасак. Ол айландыра јеристи, ар-бӱткенисти, адаруныҥ продукциязын тузаланаачылардыҥ су-кадыгын корыыр ла адару тударын ӧскӱрер амадула јарадылган. Эмди республиканыҥ јеринде куран айдыҥ 14-чи кӱнинде, РФ-тыҥ кӧп тергеелеринде ок чылап,  «Адаручыныҥ кӱни» деп аҥылу байрам темдектелер.

Отчетту ӧйдӧ АР-дыҥ Эл Курултайы јасактардыҥ ӱлекерлерин тургузып, федерал јасакчы органга јасакчы баштаҥкайлар эдери јанынаҥ јаан иш ӧткӱрген. Ол тоодо калганчы сессияда парламентарийлер РФ-тыҥ иштиҥ ле јонјӱрӱмдик корулаштыҥ министри А. О. Котяковко баштанар јӧп јараткандар. Баштану бийик Улаган ла Кош-Агаш аймактардыҥ эл-јонына пенсиялар тӧлӧӧринде районный коэффициентти тузаланзын деген суракла колбулу.

Бу кыска јетирӱде бистиҥ депутаттардыҥ јасактар јанынаҥ эткен ончо ижин тоолоор арга јок.  Тӧс иш —сессиядаҥ башка, бистиҥ ӱнбереечилердиҥ курч су-рактары АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Тӧргизинде, Башкаруныҥ чазында, парламенттеги угуштарда, кӱрее-куучындарда, ишмекчи группаларда, јербойына барып јуундажарында кӧрӱлет ле шӱӱжилет. Баштапкы јарымјылдыкта бисте агашла иштеер бӧлӱктиҥ, элек-троийдеге тарифтердиҥ, алтын казарында сууларды чебер тузаланарыныҥ ла корулаарыныҥ, кӧп балдарлу билелерди јонјӱрӱмдик јанынаҥ корыырыныҥ, нацио-нальный политиканыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де курч сурак-тарын шӱӱжери аайынча јуундар ӧткӧн. Кажы ла сурак аайынча чокым јӧптӧр јарадылган ла олор парламенттиҥ шиҥжӱзинде улайын тудулган.

Республиканыҥ парламентиниҥ ижи эл-јонго ачык ла таныжар аргалу болгонын темдектеерге турум.  Бистиҥ сайттыҥ тузаланаачылары ӧткӱрилген керек-терде, јуундарда кандый сурактар ла керектер шӱӱжилгенин билип алар аргалу. Бистиҥ ижис республиканыҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ бӱктеринде, электрон СМИ-лерде элбеде јарлалып туру. Сессиялардыҥ  онлайн ээжиле  кӧргӱзӱлип турган ижи анчада ла јаан јилбӱде болуп јат.

2020 јылдыҥ экинчи јарымында парламентарий-лерди база јаан иш сакыйт. Депутаттар бу ӧйгӧ керек-терди јарадып салган. Ол тоодо ороонныҥ президентиниҥ баштанузында ла бир кезик јарлыктарында темдектеген ле ӱнбереечилердиҥ јилбӱлерине чике келижип турган керектер база кирет.  Эл Курултай баштапкы јарымјылдыкта 40 јасак јараткан, олордыҥ 4-зи тӧс, 31-зи иштеп турган јасактарга кубулталар кийдирери керегинде, 3 јасак Алтай Республиканыҥ бюджет ижи јанынаҥ ла 2 јасак бир кезик јасакчы акттардыҥ чыдузы јоголгоны кере-гинде јасактар болгон. Онойдо ок 110 јӧп јарадылган, федерал јасактардыҥ 123 ӱлекери, Россия Федерацияныҥ субъекттеринеҥ келген 23 јасакчы баштаҥкайлар ла 29 баштану јӧмӧлгӧн.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ

пресс-службазы