Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Кайран мениҥ мактулу Алтайым, кандый будуктарла сени чӱмдейин?»

28.07.2020

Григорий Иванович Гуркин  (Чорос-Гуркин, 1870-1937) Сибирьдиҥ ӧс калыктарыныҥ баштапкы аҥылу ӱредӱчизи, куулгазын ар-бӱткенниҥ узы, јурукчы, ӱредӱчи, этнограф, калык чӱмделгезин јуучы. Алтайдагы духовный миссияныҥ школын божоткон (Улалу ј.), Паспаулда ӱредӱчи, оныҥ кийнинде Бийскте иконописец болуп иштеген. Кӧнӱ јураарга ол Петербургта И. И. Шишкинниҥ башкартузыла ӱренген, таскаган (1897-1989), јураарыныҥ Императорский академиязында (1899-1905) профессор А. А. Киселевто ӱренген.   Петербургтагы ӧйинде бойыныҥ иштерин јураарыныҥ Академиязыныҥ, јорыктап јӱрер чӱмдемел кӧрӱлердиҥ Нӧкӧрлигиниҥ, јураарын јӧмӧп јилбиркедер Император биригӱзиниҥ кӧрӱлерине чыгарып тургускан.

Јайдыҥ ӧйинде Туулу Алтайдыҥ једерге ыраак ла кӱч јерлерине јайаандык јол-јорыкта болуп, ол јаҥыс та альбомдордо сомдоп јуралган уур-кӱч ар-бӱткендик ле жанровый јурамалдарды экелген эмес, је онойдо ок ӱсле чыҥдый, чындык бӱдӱрилген этюдтарды ла беленге јуукташ јуруктарды база экелген. Алтайдыҥ ар-бӱткени – учкур, баштары сӱри, ийделӱ-кӱчтӱ, кату айалгаларыла, јерлик, кайыр-каскак капчалдарыла, бийиктеҥ аккан суучактарыла, учар сууларыла, кӧлдӧриле, јабыстай јайылып калган койу јажыл ӧлӧҥлӧ, чечектерле бӱркелген јерлериле – јурукчыныҥ кереес амадулары боло берген ле башка-башка ууламјыларла оныҥ јайаандыгында јолын алынган («Алтай. Алтын-Кӧлдиҥ јуугында Чолушман сууныҥ бӱдӱми», 1897), «Јай» (1901), «Туулык ар-бӱткен» (1902), «Бозом Кујурлуда» (1908) ла о. ӧ.). Мынайда тӧрӧл јериле чӱмдемел ажыра танышканы бойыныҥ учурыла (И. И. Шишкинле туштажуныҥ кийнинеҥ) Гуркинниҥ јайаандык јайалтазыныҥ ичкери ӧзӱминде экинчи чокым  учурал болуп јат.

Јурукчыныҥ Томскто (1907, 1910, 1915), Ирктутскта, Красноярскта (1910), Барнаулда (1911) ӧткӧн таҥынаҥ кӧрӱлери Сибирьдиҥ культуралык јӱрӱминде сӱреен јаан учурлу керек болгон ло Г. И. Чорос-Гуркин Сибирьдиҥ узы, бийик јурукчы деген јолду нереле адалган. Јирме чактыҥ баштапкы онјылдыгында, таҥынаҥ иштеп баштаар баштамы бӧлӱк ӧйдӧ алтай јурукчыныҥ јайаандыгы Сибирьдиҥ санат сӱӱчилериниҥ ортозында јарлу боло берген: периодикада оныҥ кӧрӱлери, онойдо ок аҥылу, темдектӱ иштери-произведениелери керегинде толо бичимелдер, ширтемелдер чыгып баштаган. Онойдо ок Г. Гуркинниҥ јайаандыгына јилбӱӱ база бир јанынаҥ келген – сибиряктар оныҥ таҥынаҥ кӧрӱлерине чыгарылган-тургузылган јуруктарын, графикалык иштерин јилбиркеп, чӱрче ле садып алатан.  Јурукчыга оныҥ јуруктарын јараткан улустаҥ јакылталар келип баштаган, кезиктери «бар јуруктарды кемиле оноҥ јаанада јурап берзин» деп сурап туратан.

Таҥынаҥ ӧткӧн экинчи кӧрӱниҥ (1910) кийнинеҥ «Сибирская жизнь» деген газет «јуруктар садуда тӱрген барат, красноярецтер керек дезе томичтер олорго ас артыргыскан  деп, тарынган айас айдыжат». Јуруктардыҥ баазы да кирелӱ болгоны, садуга база јӧмӧлтӧзин јетирген. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кӧрӱлериниҥ шылтузында Сибирьдиҥ интеллигенциязы, којойым-садучылары ла промышленниктери ортодо санатка ла культурага јилбӱӱ эрчимделет. Јурукчыныҥ Оностогы мастерскойы јайдыҥ ӧйинде Сибирьдиҥ билимчилериниҥ, јурукчыларыныҥ ла бичиичилериниҥ  јуулатан тӧс јери болгон.

Јурукчыныҥ ӧткӧн јолында 1917-1918 ј.ј.  сӱреен кӱч јылдар болгон, онызы алтайлардыҥ национальный автономиязын тӧзӧӧринде турушканыла, аресттерле колбулу деп айдар керек. Гуркин балдарын ла јуруктарын корып алар амадула арга-јокто эмиграцияга барган: ол 1919-1925 јылдарды Монголияда ла Тана-Тувада ӧткӱрген. Јурукчыныҥ тӧрӧл јерине эзен-амыр јанып келгени 1925 јылдыҥ учкары Новосибирскте ӧткӧн кӧрӱзиле кӧдӱриҥилӱ темдектелген. Ол оноҥ 1926 јылда Москва јаар јолын туткан. Амадузы революционный  Россияныҥ јурукчыларыныҥ Ассоциациязыныҥ «Жизнь и быт народов СССР» деген VIII кӧрӱзинде ле Ыраак Кӱнчыгышты, Сибирьди, Уралды шиҥдеер биригӱниҥ ӧткӱрип јаткан Сибирьдиҥ чӱмдемел кӧрӱзинде туружары. Улалуда оныҥ баштапкы кӧрӱлери 1930 ла 1923 јылдарда ӧткӧн. Гуркинниҥ јайаандык јолында 1933 јылда Новосибирскте ӧткӧн кӧрӱзин калганчызы деп айдар керек.

Јурукчыныҥ 1937 јылда јеткерлӱ-тӱбектӱ ӱзӱлген јӱрӱми чӱмдемел јайаандыкка бӱткӱлинче Алтайына ла оныҥ албатызына учурлалган.

Туулу Алтайдыҥ культуразыныҥ ичкери ӧзӱминде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ учуры јаҥыс ла јураар санатта болгон эмес. Ол сӧс јогынаҥ баштапкы алтай шиҥжӱчи-этнограф болгон деп айдарга јараар: бастыра јӱрӱминде ол ӧткӧн ӧйдӧҥ арткан энчи-байлыкты –  алтайлардыҥ кайа таштардагы  јуруктарын, кезерлерди, кееркедим-узанар санатты ла калыктыҥ оос чӱмделгезин  кыракы јууган, бичиген, јураган, шиҥдеген. Онойдо ок Г. И. Чорос-Гуркин бойыныҥ албатызыныҥ јарыткыштарыныҥ бирӱзи болгон, ол јаҥыс та кисточкала јураарыныҥ эмес,  је сӧстиҥ тыҥытту узы болгон. Сибирьдиҥ газеттеринде јарлалган бичимелдери (јетирӱлери, јолдогы бичилгени ле прозалап чӱмдеген кайкамчылу ӱлгерлери) ол алтай литераторлордыҥ бирӱзи болгон деп аҥылап айдар арга берет.

Је узы, мары, једими-јеҥӱзи эбире телекейди, ар-бӱткенди јураарында артыгынча-јеткилинче болгон («Кадындагы эртен турагы соок», 1903, «Алтай ээлердиҥ кӧли», 1909, «Кадынныҥ Короназы», 1910, «Алтай», 1916). Г. И. Гуркинде кемиле јаан јуруктарла коштой (кыйалтазы јогынаҥ куулгазынду ар-бӱткендик јуруктар) сӱреен арбынду этюдтар бар. Олорды ол јылдыҥ кандый бир бачым ӱстине кӧскӧ илинбес толыгынаҥ кайкамчылу, тереҥ учурлу  јанын табала, јаркынду эдип јурап, алкы бойыныҥ ӧзӧгиндеги кӱӱнин, кӧрӱмин кӧргӱзип салат.

Гуркинге Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ чӱмдемел сӱр-кеберин чокымдап чыгарар ижи орус академ школдыҥ камааныла ӧткӧн. Је ондый да болзо, ар-бӱткенниҥ, база сӱр-кеберлердиҥ, јадын-јӱрӱмниҥ, эдимдердиҥ ле чӱм-јаҥныҥ кандый бир аҥылузын јураганда-кӧргӱскенде ондо јаантайын  калыктыҥ  бойыныҥ чыгара айдылбаган  јажыды, сӧзи болуп јат. Ол јажытту тил-куучын алтай улустыҥ ар-бӱткенди, сууларды, кӧлдӧри, кырларды, ӧзӱмдерди, олордыҥ ээлерин байлаганы деп чокымдалат. Алтай улус ар-бӱткенин ада-ӧбӧкӧлӧри деп байлап, тооп јӱргенин јурукчы јашы билетен.

Јурукчыныҥ этнографиялык јуруктары элдиҥ эрјине байлыгына бодолду (ондый јуруктар ӱч муҥнаҥ ажыра). Бойыныҥ тоозыла, аҥылу башка-башка учурыла бу јуруктар Алтайдыҥ XIX чактыҥ учкары ла XX чактыҥ бажындагы байлык ла баалу чӱмдемел-этнографиялык энциклопедиязы деп јолду чотолот («Табайдыҥ айлында» (1908), «Саҥ – бурканчылардыҥ тайылгазы» (1908), «Варвара Бедушева, Иляак Кыдатова» (1911), «Эпши кам Муна» (1912), «Кайыҥ чӱм-јаҥныҥ эдимдериле кожо» (1919). Г. И. Чорос-Гуркин алкы бойы јурукчы да, шиҥжӱчи де болгоны оныҥ јайаандык јолында эптӱ келижип барган: бирӱзи бирӱзине керектӱ, тузалу кожултаны чек ле чебер эдетен. Оныҥ јуруктарындагы улустыҥ тыш бӱдӱминде, кийген кеп-кийиминде, јарангыштарында, айыл-јуртында, калыктыҥ јаҥжыгуларында сӱреен арбынду ла байлык билим јетирӱлер бар, јилбиркек шиҥжӱчилерге кӧпти айдар аргазы артыгынча.

Ол ару, агару кӱӱнинеҥ бойыныҥ албатызыныҥ культуразыла, јадын-јӱрӱмиле, чӱм-јаҥыла соныркаганын оныҥ јайаандык ижи недеҥ де артык керелейт («Улалуныҥ јанында» (1900), «Онос јурт. Јурт-јеезениҥ бӱдӱми» (1909), «Туујы» (1910), «Алтайлардыҥ јаскы байрамына јуулганы» (1910), «Онос јурт» (1918), «Камныҥ камдаганы» (1931). Эскиз аайлу эдип јуралган кӧп тоолу јуруктар, онойдо ок јуруктарга белетегендери чеберлелип арткан. Шак олор ончозы јурукчыныҥ јайаандык амадуларыныҥ, санааларыныҥ јаанын, учурлузын јарт кӧргӱзет. Јурукчы ыраада ла тереҥжиде кӧрӱп, јаан ла каруулу ижин темдектеген («Карагай агаш аразы» (1908), «Алтай» (1906), «Аркыттагы Чибрек» 1909 ле о.ӧ.).

Сӱр-кеберди јураарында јурукчыныҥ јайаан јайалтазы, аргалары, кӧрӱми, сезими база тыҥ болгон. Карандашла јураган ондор тоолу сӱр-кеберлер, база ар-бӱткендик сӱр-кеберлер ас та болзо, кажызында ла бойыныҥ тереҥ учуры, куулгазын ийдези. Је бу бӱдӱм-жанр јурукчыныҥ јайаандыгында кӧнӱ ӧзӱмин алынбаган да болзо, је оныҥ сӱр-кеберлерин сӧс јогынаҥ орус (реалистический) санаттыҥ талдамаларыныҥ тоозына кийдирерге јараар.

Јурукчыла бир ӧйдӧ јӱргендердиҥ темдектегениле, «Гуркин сибиряктарга Алтайды оныҥ ӧйинде кандый болгон, ол ло аайыла кӧргӱскен, је оныҥ ондый болгонын кем де, качан да база кӧрбӧс; Гуркинниҥ эткени такып ойто эбирилбес, нениҥ учун дезе ол ӱргӱлјикке сала берген…».

Је бистиҥ Григорий Ивановичтиҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгын темдектеп тура, олор барбаган, ӱргӱлјикке мында, кижиликтиҥ јолында деп айдар аргабыс бар… Оныҥ иштери бӱгӱнги де кӱнде орооныстыҥ башка-башка талаларыныҥ музейлеринде кӧп тоолу кӧрӧӧчилерди јурукчыныҥ недеҥ де артык сӱӱген Алтайыла элбеде таныштырат.

Григорий Ивановичтиҥ «Кайран мениҥ мактулу  Алтайым, кандый будуктарла сени чӱмдейин?» деген юбилейлик кӧрӱзинде баштапкы катап оныҥ иштериниҥ репродукциялары Санкт-Петербургтыҥ ла Сибирьдиҥ музейлериниҥ јуунтыларыла кожо чыгарылды (Государственный Русский музей, Россияныҥ этнографиялык музейи, Россияныҥ билимдер Академиязыныҥ (Кунсткамера) антропологияныҥ ла этнографияныҥ музейи, кудай јаҥыныҥ тӱӱкизиниҥ   Государственный музейи, Новосибирсктиҥ государственный художественный музейи, Алтай крайдыҥ государственный художественный музейи, Омсктыҥ М. А. Врубельдиҥ адыла адалган јураар санадыныҥ музейи, Красноярсктыҥ В. И. Суриковтыҥ адыла адалган чӱмдемел музейи, Новокузнецктиҥ чӱмдемел музейи, Пермьниҥ государственный чӱмдемел галереязы, Бийсктиҥ В. В. Бианкиниҥ адыла адалган краевед музейи, Мариинск каланыҥ тӱӱкизиниҥ музейи, Бурят Республиканыҥ эл музейи, Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейи). Мынайда бир аай чук тургузылып, олор Сибирьдиҥ улу јаан јурукчызыныҥ јайаандыгы керегинде бистиҥ билгиристи элбедет ле тереҥжидет.

Гуркинниҥ јуруктары ӧрӧ адалган музейлерге башка-башка јолло келген: таҥынаҥ улус бойлорыныҥ јуунтыларынаҥ сыйлаган, учреждениелер табыштырган, онойдо ок садып алгандары бар. Темдектезе, «Туулык ээлердиҥ кӧли» (1909) ле «Онос јурт» деген јуруктарды Российский государственный музейге 1918 јылда Томсктыҥ университединиҥ профессоры Б. П. Вейнбергтиҥ угын улалтаачызы сыйлаган; Гуркинниҥ 1910 јылдагы кӧрӱзиниҥ каталогында, ол Томсктыҥ чӱмдемел музейинде чеберлелет, бу јуруктардыҥ ады-јолдорыла удура карандашла олорды садып алган Б. П. Вайнбергтиҥ ӧбӧкӧзи бичилген. «Алтай. Алтын-Кӧлдиҥ јуугында Чолушман суучактыҥ бӱдӱми», (1897), «Туулык ар-бӱткен» (1902) деп јуруктар О. С. Боткин деген коллекционердиҥ јуунтызынаҥ келген. «Онос јурт. Јурт-јеезениҥ бӱдӱми» деп јурукты (1909) – 1987 јылда Шпренгерттиҥ билези Алтай крайдыҥ государственный чӱмдемел музейине сыйлаган; иштиҥ кийнинде тӧмӧн сол јанында бичилгени: «1909. Г. Гуркин. Кӱндӱлӱ Т. И. Шпренгертке Алтай керегинде кереестеп». «Улалуны јууктай јерлер» (1900) деп јурук 1903 јылда Омсктогы музейдеҥ Императорский Русский Географический обществоныҥ Кӱнбадыш-Сибирь бӧлӱгине (эмди Омсктыҥ М. А. Врубельдиҥ адыла адалган јураар санадыныҥ музейи) Омсктыҥ ла Семипалатинсктиҥ епискобы адай Сергей табыштырган.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ албатыга, кижиликке артыргыскан энчи-байлыгы эрчимдӱ ӧзӱмдӱ јолдо. Оныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы керегинде јаҥы, солун ла јилбилӱ јетирӱлер табылат. Шак ондый кереес табынтылар биске Гуркинди јурукчы ла тегин кижи деп  билеристи толо, тыҥытту байгызар арга берет. Кисточканыҥ мактулу узы, Сибирь санадыныҥ јурукчызы, албатызыныҥ чындык уулы биске такып ойто тӧрӧлине «Кайран мениҥ мактулу Алтайым, кандый будуктарла сени чӱмдейин» деп адалган кӧрӱзиле бурылып келет.

Р. ЕРКИНОВА,

искусствоведениениҥ кандидады

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина