Алтайдын Чолмоны

Россияныҥ калыктарын ла тилдерин чотко алары

28.07.2020

Эл-јонныҥ 2021 јылдыҥ кандык айында ӧдӧтӧн бастырароссиялык  тооалыжы ороонныҥ калыктары ла тузаланып турган тилдери керегинде солун јетирӱ алар арга берер. Эл-јонныҥ тооалыжы Россияныҥ калыктарын канайда чоттооры ла нениҥ учун цифровой эп-сӱме ороонныҥ эл-јонына бойыныҥ нациязын чокымдап айдарында болужары керегинде куучындап ийели.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы ороонныҥ эл-јонына бойыныҥ нациязын чокымдаар тап-эригин бӱдӱрер арга берер. Нениҥ учун дезе эл-јонныҥ тооалыжыныҥ тӧс ээжилериниҥ бирӱзи — ол тооалышта турушкан улустыҥ бойын кандый нациялу деп чотогоны  олордыҥ сӧстӧринеҥ бичилер учурлу. Оны керелеген кандый да документтер керек јок.   «Госуслуги» порталда тооалыштыҥ электрон  чаазындарын кижи бойы толтырза,  бу ээжи база иштеп јат.  Онойдо ок эл-јонныҥ тооалыжы бӱткӱлинче јажытту болор — тооалыштыҥ  чаазындарына кижиниҥ ады-јолы ла јаткан јериниҥ сурузы бичилбес.

2010 јылдагы калганчы тооалыштыҥ турулталарыла, Россияда тоозы 1 миллионноҥ ажыра јети национальность болгон: орустар (национальнозын айткан улустыҥ 80,9%), татарлар (3,9%), украинецтер ( 1,4%), башкирлер (1,2%), чуваштар (1,1%), чечендер (1,0%) ле армяндар (0,9%). Орус тилди билерин 138 млн. кижи угускан (орус тилди билери керегинде суракка каруу бергендердиҥ 99,4%).

Алтай Республикада  тергееде јаантайын јуртап тургандардыҥ тоозы 206 муҥнаҥ ажыра кижи. Олордоҥ национальнозын айткандардыҥ 202 736 кижизи орустар (56% кӧп), алтайлар (34% кирези), казахтар (6% кӧп). Бойлорын ас тоолу тургун калыктар деп 4% улус айткан.  Олордыҥ ортодо эҥ ле кӧби телеҥиттер (1,8%), тубалар (0,9%), чалкандулар ла кумандылар (кажызы ла 0,5 проценттеҥ), шорлор (0,04%).  Республиканыҥ эл-јоныныҥ 3% кӧбизи ӧскӧ национальностьторды адаган. 2010 јылда тергеениҥ 203 181 кижизинеҥ  орус тилди 97% билген. 26% кӧбизи алтай тилди билерин айткан, 6% кӧп улус казах тилди билерин угускан.

Келер јылдагы тооалыштыҥ чаазындарына ороонныҥ тургун эл-јонына мындый этнолингвистикалык сурактар кийдирилген:

— нациязы керегинде;

— тӧрӧл тили;

— орус тилди билери ле тузаланып турганы;

— ӧскӧ тилдерди билери ле тузаланып турганы.

Бу сурактарга каруулар Россияда канча кирези этностор, ороонныҥ кандый јерлеринде  јуртап турганы керегинде јетирӱлер аларга болужар. Онойдо ок олордыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын билип,  ӧскӧ дӧ демографиялык,  лингвистикалык ла экономикалык јетирӱлер аларына болушту.

Тооалыштыҥ  чаазынында «Слердиҥ национальность кандый» деген сурак ачык, оныҥ каруузына беретен кандый да варианттар јок. Тооалаачыларга каруу береринде «наводящий» дейтен сурактар берерге эмезе каруулардыҥ чынын-тӧгӱнин серемјиге кийдирерге јарабас, тооалыштыҥ чаазынына кижиниҥ бойыныҥ ла каруузы бичилет.

Россияныҥ ас тоолу тургун калыктары ыраак ла једерге кӱч јерлерде јадат, тооалыштыҥ ӧйинде, кандык айда, олорго транспортло једери кӱчке келижер. Ончолорын тоого кийдирерге бу јерлерге тооалаачылар једер  аргалу 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 2021 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 31-чи кӱнине јетире ӧйдӧ тооалыш ӧткӱрилер.

Росстат эл-јонныҥ тоозын аларына белетенер тушта этнографтарла, лингвисттерле эрчимдӱ колбулар тудат. «РАН-ныҥ этнологияныҥ ла антропологияныҥ Н. Н. Миклухо-Маклайдыҥ адыла адалган институдыныҥ берген јетирӱзи тооалыштыҥ чаазындарында этнолингвистикалык сурактарды белетеериниҥ ле оноҥ ары тооалыштыҥ турулталарын шиҥжӱлеериниҥ тӧзӧгӧзи болуп јат» — деп, ИЭА-ныҥ баш билим ишчизи, Россияныҥ Јондык палатазыныҥ нациялар ла мӱргӱӱлдер ортодо колбуларды аайлаштырары аайынча комиссиязыныҥ председатели, политологтордыҥ российский обществозыныҥ исполкомыныҥ турчызы Владимир Зорин темдектейт.

Оныҥ айтканыла, эл-јонныҥ келер ӧйдӧги тооалыжыныҥ јаҥы цифровой эп-аргазы национальностьты чокымдаарыныҥ турулталу аргазы болор. «Ороонныҥ кажы ла кижизи тооалыштыҥ электрон чаазынын тооалаачы јогынаҥ, бойы толтырар ла бойыныҥ наицональнозын база бойы чокымдап бичиир аргалу» — деп, Зорин темдектеген.

Онойдо ок оныҥ темдектегениле, эл-јонныҥ тооалыжыныҥ турулталары ороонныҥ эл-јоныныҥ национальный јӱзӱнин толо кӧргӱзер аргалу. Олор ок јаҥныҥ органдарын бистиҥ ороондо јуртап јаткан калыктардыҥ этнокультуралык ӧзӱминиҥ сурактарын бӱдӱрерине ууламјылайт.

Алтай Республикада туралар тудары керегинде

2020 јылдыҥ чаган-кичӱ изӱ айларында Алтай Республикада предприятиелер, организациялар ла таҥынаҥ тура тудаачылар  улус јадар 386 тура туткандар. Олордыҥ текши кеми (улустыҥ сад отургузар јерлериниҥ участокторында тудулган тураларын кожо чоттозо) 34,7 муҥ кв. метр, онызы ӧткӧн јылдыҥ бу ок ӧйине кӧрӧ, 97,6%.

Улус јадар туралардыҥ кӧбизи јурт јерлерде — мында 22,7 муҥ кв. метр кемдӱ (республикада текши кӧргӱзӱниҥ 65,3%) туралар табыштырылган. Ол ок ӧйдӧ бу јылдыҥ баштапкы јарымында јурттарда, јыл кайра ӧйгӧ кӧрӧ, 22,7% ас туралар тудулган.

Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧри ортодо таҥынаҥ туралар тудары Турачак, Улаган, Шабалин аймактарда ла Горно-Алтайскта кӧптӧгӧн.

Тергееде таҥынаҥ тура туткан улус  бойыныҥ ла тӧлӱге акчазыла  32,9 муҥ кв. метр кемдӱ (текши республикадазыныҥ 94, 7%)   туралар туткан, онызы, былтыргы бу ок ӧйдӧзине кӧрӧ, 7,4% ас.

2020 јылдыҥ чаган-кичӱ изӱ айларында тура тударында   коштойында, ӱстинде тудумдар ла таҥынаҥ улустыҥ туралары јогынаҥ 1 кв. метр кемдӱ тудум тударыныҥ орто баазы 46244 салковой болгон.

Тергеениҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱминиҥ туралардагы  ла санитарно-гигиенический айалгалары керегинде јетирӱлер Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжыныҥ турулталарынаҥ јарталар.  Туралардагы айалгаларга тооалыштыҥ башка «П» (Помещение)  бланкы учурлалган.   Алылган чокым јетирӱлер кажы ла јуртта туралардыҥ айалгазын билип, јаҥы туралар тудары ла эскизин ремонттооры јанынаҥ государственный программалар тургузар арга берер.

Тооалыштыҥ элес ӧйи

Тооалыштыҥ элес ӧйи ол не, неге керектӱзин билереер бе?

Ол тооалыштыҥ 2021 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ озо  Москваныҥ ӧйиле тӱнниҥ 0 саады.

Тооалыштыҥ элес ӧйи эл-јонныҥ тоозын чокым чоттоорына, кемди де чотко албай, божодып ийерин ле эки катап чотко аларын астадарында болужат.

Бастыра телекейде тооалыштыҥ элес ӧйинде ороонныҥ ончо эл-јоны керегинде јетирӱлер алылып јат, је кем 1-кы кӱнниҥ бир минудында ла оноҥ орой чыккан, олорго база келер тооалышка јетире он јыл сакыырга келижер.

Алдында Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжын 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 31-чи кӱнине јетире ӧткӱрери пландалган болгон. Росстат эпидемиологиялык айалгала колбой эл-јонныҥ тооалыжын 2021 јылга кӧчӱрер шӱӱлте эткен.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы 2021 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире цифровой технологияларды тузаланганыла ӧдӧр. Келер тооалыштыҥ тӧс јаҥыртузы — ол Россияныҥ эл-јоны «Госуслуги» (Gosuslugi.ru) порталда тооалыштыҥ электрон чаазынында јетирӱлерин таҥынаҥ бойлоры бичиир аргалу болгоны. Улус јаткан тураларды айланган тооалаачылар аҥылу программалу планшеттерди тузаланар. Онойдо ок тооалыштыҥ участокторында, ол тоодо государственный ла муниципальный јеткилдештер эдер кӧпфункциялу тӧс јерлерде («Мои документы») тооалышты ӧдӧр арга болор.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжыныҥ медиаофиси ле Алтайкрайстат