Алтайдын Чолмоны

Сӱӱш ончозын јеҥер ийделӱ

28.07.2020

(Јӱрӱмде чын болгон керектер)

Туулу Алтайда бу учурал 1986 јылда  болгон. Оноҥ бери ороон до jайрадылды, акча да солынды, jӱрӱм де кубулды, Ай ла Кӱн де карыкканын кӧрдибис, учында алтайлар Сахалинге учуп, иштегилеп турар боло бердилер… Бистиҥ совет черӱчилдердиҥ салымында болгон «афган» jӱрӱмди кырып та болбозыс, ундып та саларга jарабас, ондый болбогон до деп айдып болбозыс. Нениҥ учун дезе, ол ӧйлӧрдӧ jеҥ де jастангандары, шыркалу да jангандары бар, учы-учында кенеп те калгандары бу ӧйгӧ jетире эзен-амыр jӱредилер. Онойып, бу бичимелимди Афганистанда черӱде болгон алтай уулга учурлайдым.

СССР-ды башкарып турган Л. И. Брежнев совет черӱчилдерди Афганистанга кийдирген. Оныҥ кийнинде М. Горбачев,  СССР-дыҥ башчызы, совет черӱчилдерди Афганистаннаҥ чыгарган. 1991 jылда СССР jайрадыла берерде, шыркалу афган-солдаттар гражданкада сӱрекей тыҥ шыралу ӧйди ӧткӧндӧр. Кем бурулу деп суракка бу ӧйгӧ jетире кем каруузын jандырар?! Jе СССР-дыҥ 18-20 jашту уулдары Тӧрӧлинеҥ ийилген jакару ажыра jуу-чакка барып, jаман адын адатпады деп, мен бодойдым! Нениҥ учун дезе ол ӧйлӧрдӧ мен де Союзтыҥ черӱзинде болгон кижи.

1981 jылда черӱдеҥ Алтайыма jанала, ӱредӱге кирип, оныҥ кийнинде, 1986 jылда, иштеп чыккам. Ол ӧйлӧрдӧ «Распределение кадров» деген оҥдомол болгон. Канайда да болзо, ийген jерде 3 jылды иштеер керек болгон. Ӳредӱлӱ jылдарда мени факультеттеҥ КПСС кӧстӧгӧн. Оныҥ да учун ишке jедетен некелте меге тыҥ болгон. Jе jӱрӱм «сагышла болбос, салымла болор» дегени чып ла чын болтыр. «Таш таштаган jерде, бала барган jерде» деген чилеп, ондо билем де тӧзӧлди, jӱрӱмим де ӧтти, карган эне де болуп калдым. Коногым jеткенче, ӧрӧги турган Кудайга ла быйанымды айдатан турум.

Алтайлар ортозында jебреннеҥ бери айылчыга кур курчайтан деген чӱм-jаҥ бар. Онойып, бир катап энемниҥ эjези меге тыҥ карузып, меге кур курчаган эди. Ол бӧсти тудунала, кӧктӧнӧтӧн кижини табып, jуунак платье кӧктӧткӧм. Јаҥы платьемди кийип, иштеер jерге jеткем. Кӧктӧӧчи орус ӱй кижи jажы jаанап калган болуптыр. Та нениҥ де учун мени айлында кондырган. «Подъемный» деген акча алала, бис экӱ чай да ичкенис. Бу орус ӱй кижиниҥ кызыл  эҥирде куучыны 30 jыл ажыра jӱрегимде jӱрет. Оны бичип те салзам, канайдар деп санандым. Орус ӱй кижиниҥ куучынын алтай тилле бичийдим. Jилбиркеген кычыраачы кычыратан туру.

…Горно-Алтайск калада Улагашевтиҥ оромында, бу ла болчок турамда, студент кыстар jадып туратан. Jе бир балала кӧп jылдарга колбу тудадым. Нениҥ учун дезе, ол сӱрекей саҥ башка салымду кыс.  Оныҥ билези учун кородоп то, сӱӱнип те jӱредим. Башка укту да болзобыс, бой-бойыбысты ташташпай jӱредибис.

Онойып, мениҥ айлымга бир катап Кош-Агаштаҥ алтай студент кыс бала келди. Эки кижиниҥ jери учун тӧлӧп, jаҥыскан болорым деп кӱӱнзеди. Мен кыйалта jогынаҥ jӧбимди бердим. Качан да бичинип, ӱренип отурганын кӧрбӧдим. Jаантайын тӱк ииретен болгон. Оноҥ экзамендерди jакшы табыштырып, зачетторлу бичигин меге кӧргӱзип туратан. Ӱредӱлӱ кӱндерди божотпой ӱренгенимниҥ шылтузында ондый jедимдер деп, меге jартап туратан. Учында ӱредӱге ийген колхозына иштеерге jӱре берген.

Кош-Агаш аймагында бухгалтер болуп иштеп ле турала, кижиге кача берген. «Улу сӧстӧ уйат jок, jаан сӧстӧ jажыт jок» дегени мында болуптыр… Черӱдеҥ сакыган уулы jанып келеле, тӱрген ле качырарга амадаптыр. Алтай jаҥла атту-чуулу той до ӧткӱрилген деп айдарга jараар. Нениҥ учун дезе, ондо агаш-тажы jок то болзо, олор акча-манатту, ак-малду ла аргалу улус болгон. Jе той кӱнниҥ кийнинде кӱйӱ уулдыҥ адазы, та нениҥ де учун балдардыҥ jуртына барып, армакчы сурап аларга кӱӱнзеген болтыр. Турага кирер болзо, экилези эки башка болуп, ыйлаган да аайлу билдирген… Адазы уулынаҥ сураган: «Не болды?» «Ада! Тышкары чыгып эрмектежектер» —  деп каруузын jандырды. Уулыныҥ куучыны мындый болгон эмтир:    «Ада! Мен ӱй кижимге ӧскӧ эр табып, билелӱ эдип саларга турум. Бистиҥ тойго салган jӧӧжӧни бастыразын табыштырып берерим. Су-кадык эш-нӧкӧрлӱ болуп, ырысту болзын, айса болзо, эне де болотон аргалу болор. Ару бойы кыс кижиге мен мындый сӱӱнчини берер аргам jок. Jажына ол мениле шыралабазын. Бис Афган jууда болорыбыста, бастыра техника  jуулаш ӧйинде jарылып та туратан. Ондо радиация болгонынаҥ улам, кӧп уулдарды Ташкенттиҥ госпиталине jетирип туратандар. Мен бойымды кем jок ло деп бодогом. Алтайыма jедетен болзом деп сананатам. Эмчилерге кӧрӱнерге де керексинбегем. Эмди jарталар болзо, мен ӱй кижиле болуп, бала-барка азыраар аргам јок эмтир».

Адазы тӱрген ле айлына барып, уулыныҥ энезин келдине ийген. Келин болгоны  кайын энезине айткан: «Мен эки jыл оны черӱдеҥ тегин сакыгам ба? Кандый да болзо, не де болзо, мен оноҥ айрылбазым, туура барбазым! Кижиниҥ де балазын алып, чыдадып салбас не болгон?»

Бу учуралдыҥ кийнинде айлымда jадып ӱренген кыс-келин база ла меге келген. Балдардыҥ туразынаҥ кабай баланы талдап алтыр. Адазыныҥ су-кадыгы керегинде угузу-чаазын керек болгонынаҥ улам, кожо ӱренген орус келинди таап, кандый бир эр кижини   анализтерин табыштырзын деп јӧптӧӧргӧ барган. Горно-Алтайсктагы тепсеҥге барып, конор тураныҥ jанына туруп, бир кара башту jараш эр кижиге jууктап куучындашкандар. Эр киндиктӱ болгожын, кайкаганынаҥ улам, «баланы мен де сыйлап берер аргам бар» деп кокырлап, кыбына кычырган да болтыр. Эш-нӧкӧрлӱ болгонынаҥ улам, онойдо болотон аргам jок деп, келин кижи мойножып ийген. Учында акча да албазынаҥ, бу учураган jап-jараш эр анализтерин табыштырарга jӧпсинген. Онойып туруп баланы турама экелгилегени ол.

Меге оныҥ кийнинде де мындый керектиҥ кереечизи болорго келишти… Кош-Агаш алтайына jеделе, бала кем-jок ло чыдаптыр. База ла бир сезер болзо, кызычак сокор болгоны jартала берген. Бу да учуралда ада-энези болуп тургандары чӧкӧбӧй,  кӱӱн-санаазын тыҥ тудунгандар. Бала кенек-сокор болгонын керелеген чаазын аларга  крайга барзын дешкен.

Врачтыҥ кыбына кирип ле келерде, еврей укту врач баланы кӧрӱп ле ийеле, колында тудунганын ычкынып айдыптыр: «Слер нениҥ учун бала ичте кыймыктанып баштаарда,  ичти армакчыла буулап баштаганар? Кӧстиҥ тамырын армакчы кыйа былчып салган. Оны эмдеп алар арга jок. Бала бойы jаанап, эр кемине jеделе, бойы бала табар тушта, тыҥзынып турар ӧйинде, кӧстиҥ тамыры бойы ордын алынып, алдындагыдый боло берер. Оноҥ улам кӧзи ачыла берер. Ого jетире баланы чеберлегер — недеҥ де коркыбазын ла недеҥ де jыгылбазын!» Врач баланы экелген келин оныҥ ӧӧй энези деп соҥында билген…

Кызычак беш jашка jедерде, олор оны турлуга кожо аларга jӧпсингендер. Койдыҥ тӱгин кайчылаар ӧйдӧ социалистический мӧрӧй дегени бийик кеминде ӧдӧтӧн. Jурт jердиҥ улузына акча иштеп алатан арга болотон. Ишле кожо баланы да ундып салгандар. Ажанатан ӧй келерде, ончолоры баланы бедирей бергендер. Кӧрӧр болзо, сокор кызычак Чуй сууныҥ jарадында.

Кызычак та нени де айдып, суула кӧзин jунуп, ичип ле эки колын jунуп турган. Ончолоры токынап, сӱӱнгендерине ажанатанын да керексибей баргандар. Бозом эҥирге jетире иштейле, бескени машинага салып, келгендери jанарга шыйдынып, атанып ийдилер. Бала адазыла кожо кабинада болгон, энези бескени чеберлеп, улусла кожо болгон болтыр. Jолой ло браадала, бала сураган: «Ада! Бу столмолор нениҥ учун jыгыларга jеде бергендер?» Шофер кижи машинаныҥ табыжына керекке де албай, каруузын jандырган: «Коркыба балам, эмиктер столмолорго jыгыларга бербес». Оноҥ ары бала кӧп сурактар берип баштаган… Адазы машинаны jолдоҥ туура чыгарала сураган: «Балам, сен кӧрӱп туруҥ ба?». Кудайдыҥ сыйлаган кайкалы дегени бу! Энезин машинадаҥ тӱшсин деп некептир. Керексибесовтор деп ӧрӧкӧ болгон адында, ӱчӱлези сӧс jогынаҥ jуртка jеткендер. Бозом кире берерде, кызычак сураган: «Ада-эне, бистиҥ турабыс кажызы болор?» Баланыҥ мындый сӧстӧрин угары  ырыс дегени бу болор!!! Паратаны аjыктап, колдорыла тудуп ла танып тургандый турала, тӱрген ле карган энеме мени апарыгар деп айткан. Таада ла jаана болуп тургандары ӱзезин кӧрӱп турган барказын эркелеп ле кӧзиниҥ jажын токтодып болбой турдылар. Учында токынап, jааназы jаан учурлу шӱӱлтезин чыгара айткан: «Байла,  баланы карынында алып jӱрген энези балазы учун Кудайга сӱреен тыҥ бажырып jӱрген. Оныҥ учун кызычак ырысту болгоны бу. Эне кижиниҥ мӱргӱӱли балазын талайдыҥ тӱбинеҥ де чыгарып алатан аргалу дегени чынга jуук. Оныҥ учун эне кижини ачындырбай jӱрели…».

Катап ла баланы сокор-кенек деп керелегенинеҥ чыгаратан учурлу болордо, Барнаулга апаргылаган.   Jажы jаанап калган врачтыҥ сӱгӱнгенин не деп айдар… Учында бу эмчи чынын айткан эмтир: «Бу кызычак учун Иерусалимде еврейлер  Кудайга тыҥ мӱргӱгендер».

Мыны угала, мен «jер-телекей кур курчаган бӧстий» деп сананып калдым. Туура улус бой-бойына карузыжып jӱрген учун, jӱрӱмис те ырысту болгоныныҥ шылтагын бу бичимелим керелейт.

Елизавета КУЧИЯК,

Урлу-Аспак