Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱм, јайым, јер

04.08.2020

Телекей ичинде јӱстер тоолу албатылар јадат. Олордо бойыныҥ јаҥы, бӱдӱп јӱрген кудайлары, јаҥжыгулары. Эҥ јаан телекейлик јаҥдарды јаҥдагандар мӱргӱӱлдерин аҥылу храм-тураларда ӧткӱрет: церкведе, мечетьте, мандирде, собордо.

Алтай албатыныҥ јаҥы — ол ар-бӱткенин кӧдӱргени. Бистиҥ улус кандый да јаҥга бӱдӱп турган болзо, ончозыныҥ эҥ агару храмы, курчузы ла кудайы — ол айландыра турган ар-бӱткени, очогыныҥ оды. Тергеебисте эҥ ле бийик ле байлу јерис — ол Ӱч-Сӱмер туу. Мусульмандар Мекка калага канайып барарга јӱткӱп турган — онойып алтай кижи бу тууга барып келер учурлу деп бодойдым.

Одус тогус јажым толгон јыл јайгы бир кӱнде Кӧксуу-Оозы аймакта бу агару јерге барар ырысту учурал келишти. Јӱрӱмимде Ӱч-Сӱмерге бу мениҥ баштапкы јорыгым болды. Алтайларыстыҥ јажыла менеҥ де јаан канча кире улузы јажына мында јадып, байлу туубыска јетпеди болбой? Карын, јӱрӱм јаҥыс катап берилерде деп, отурган јеримнеҥ «кодоро согынала», јӱрӱмниҥ бор-кар сурактарын туураладып (чындап, олор ончозы оок, ол ло јеринде јадыры, кайда да барбады), јуунып-шыйдындым.

Ай јаҥыда темдектелген јолыс Кујурлу јурттаҥ башталган. Ондо бис туристтерди аттарлу тартып турган уулдыҥ айлында токтодыс. Ончо керектӱ не-немелер алынган: кийим-тудумнаҥ јылу куртка, бӧрӱк, јаашка ӧтпӧс плащ, резин сопоктор, јеҥил ӧдӱк; палатка, газ плитка, айак-калбак, котелок, каремат, отурар кичинек кебис (сӱрекей керектӱ эдим эмтир), капшайынча ӱрелбес курсак-тамак, фонарик ле оноҥ до ӧскӧзи арчымактарга салылган. Јол-јорыкка бисти Денис деген уул баштап апарды. Ол јербойыныҥ ла кижизи, одус беш јашту, айыл-јуртту, ӱч балалу. Баштаачыбыс сыны бийик, кап-кара кӧстӧри јаан, индеецтерди ойногон та кандый да американ актерго тӱҥей, бойы тӧп лӧ јалакай деп билдирди.

Адмирал деген јеерен атка мени тартарга келишти. Оны минерге јууктап келеле, јарамзып, сыймап, куучындашсам, Адмирал мендӧӧн кылчас эдип кӧрӱп, кыјыраҥтып тургандый болды. Је, бу аттар, чындап та, јайыла бир де катап атка отурбаган кӧк-тенек канча кире туристтерди тартып турган да. Мен олорго ондый ла таныш эмес тенек турист. Аттыҥ јалынаҥ тудунып минип јатсам, Денис ээрдиҥ кажызынаҥ ла тутсын деди — онойып билбестер минет ле аттар ого ӱренижип калган.

Талбанаш деген атты минген баштаачыбыс јорто берерде, Адмирал мени ӧчӧп, ченегендий кыймык та јок турды. «Је, јуулажатан эмтирис» деп санандым. «Чу-у!» дейле, јалмажына чылбырдыҥ учыла салдым — Адмирал менле «јуулажарга» база белетенип алды ошкош, кӧзиле тескери мен ӧрӧ кылас этти, јорттыс.

Јолыста баштапкы ла кечӱ — јурттыҥ бажында Кујурлуныҥ суузы. Оны кӧрӱп, Алтайыс кичинек те болзо, кажы ла јердиҥ сууларында бойыныҥ аҥылу ӧҥи бар деп темдектедим. Кујурлуныҥ кӧлинеҥ чыккан бу сууныҥ ӧҥин јажыл-боро, ичинеҥ та кандый да јаркынду деп айдардаҥ башка. Сӱрекей јараш, тыҥ чакпынду.

Јолой кайкап кӧргӧним — ол чымалыныҥ уйалары. Орто аймактарда олор кичинек, кӧскӧ дӧ илинбес, јаан ла дезе беш литрдыҥ сабады кире. Мында дезе, чымалылардыҥ уйалары узуныла јаан фляга эмезе ажанатан стол кире эмтир. Агаштар бийик, кейдиҥ јыды тату немедий. Јолой бажымды 360 градуска ары-бери эбиртип, ајыктанып, та неге де сӱӱнген јаш баладый, кӱлӱмзиренип, барып јаттым.

Агаштарды тойо ајыктайла, ӧлӧҥдӧргӧ тӱштим. Олор мында база ла аҥыланып турган. Чечектери бир эмеш јаан, ӧҥдӧри коп-койу, анчада ла кызылдарын, кыскылтымдарын ла кӧк-кызылдарын тыҥыда будуп салган немедий.

Јорыгыстыҥ баштапкы саадында кажы ла кижи ыҥ-шыҥ, бойыныҥ санааларында, ӱзеери јаратла баратса, чайпалып, чакпындалып јаткан сууныҥ табыжына улустыҥ куучыны угулбас. Сууныҥ чакпындары акалажып, јаан каанга учурлу солун јетирип бараткан куулгазынду тирӱ немелердий, арбаныжып, ийде салыжып, колболыжып агат.

Аттарыс кырды јакалай бийиктей чыгат. Агаштар алдында артып каларда, айас чаҥкыр теҥери кӧрӱнип келди. Бир ле ат јорттор јолдыҥ суу јанында — јыраалар, башка јанында бийик-бийик јылым кайа, оныҥ бажы да кӧрӱнбейт. Кенейте ле јыраалардыҥ ортозынаҥ суу туку кайда ыраап калганы кӧрӱнди, бис јолдыҥ эҥ ле бийик јеринде. Оҥ јанындӧӧн бир ле алтам этсеҥ, божогоныҥ ол болор, байагы арбаныжып турган чакпындар сени агыза берер. Коркымчылу… ла ол ло ок ӧйдӧ та кандый да ӧкпӧӧриштӱ тату ла сӱӱнчилӱ сезим келет. Ол, байла, ар-бӱткенниҥ ийдезин бир де кижи јеҥип албазын, алтай бойым мен оныла бирлик болгонымды јарт сескеним. Кийнимде јортып келеткен ӱӱремдӧӧн бурылып, видеого согодым, ол кайа ла јанындӧӧн кӧрӧт, коркып турган эмтир. А мен тургуза ла теҥери јаар уча бергедий ырысту ла јайым…

Кайыр ла коркымчылу јолдорды ӧдӱп, сууныҥ јарадында акка чыгып келдис. Јол-јорыгыста баштапкы бу токтоду — Калбуковтордыҥ турлузы болды. Орой једип келеле, ажанып ла алала, уйуктаарга јада бердис. Эртенгизинде јуунадынып, айылдыҥ ээлерине кирип, јакшылажып таныштыс.

Јаан чадырда тӧрдӧ отурган Алексей Калбуков деп кижи бисти уткуп, арткан улусла таныштырган кийнинде, алтай улустыҥ јаҥыла, угы-тӧзисти, чыккан јеристи куучындаштыс.

Тӧӧлӧс сӧӧктӱ Калбуковтор алдынаҥ ла бери бу Ӧзӧк-Ӧрӧ деп адалган јерде јаткан улус эмтир. Јаандар озодо мында кичинек јурт болгон дежет. Калбуковтор мында мал-аш тудуп, 1995 јылда јерлерин бойыныҥ адына окылу бичидип, оноҥ ло бери араайынаҥ иштеп келген улус эмтир.

Калганчы јылдарда туризм элбегениле колбой, айылчылар уткуп, кондырып, тартары бу јердиҥ улузыныҥ јайгы калажы болуп калган. Камык турист келгенде ӧлӧҥ тепселет, оныҥ кажызын ла айдып, айдап болбос, оныҥ учун, ӧйдиҥ некелтези мындый болгон учун  Калбуковтор до јайгыда бир эмеш акча иштеп алып, мал-ажына ӧлӧҥди бойлоры этпей, садып алат.

Калбуковтордыҥ билези спортчы улус учун, олор мында спорттыҥ ла су-кадык орныктырар, тазыктырынар лагерь ачарга кӱӱнзейдилер. Айландыра уур-кӱчи кандый ла кемдӱ јолдор бар.

Алексейле кожо чадырда эш-нӧкӧри Маргарита, эјези ле јестези Аида ла Эркеш Карасовтор отурды. Бу јердиҥ база бир ээзи ӱйде јок болды. Алексейдиҥ карындажы Владимир ол кӱн туристтерле кожо Ак-Кем ажыра јорыкка јӱре берген. Келер ӧйдӧ турлуныҥ ээлери мында айылчылар уткуурга алтайлап эткен турачактар, ол тоодо соодон чадырлар  тударга белетенет. Амырап токтоор база ончо јанынаҥ алтай стильдӱ, алтай эдимдерлӱ болор. Туристтерге ол сӱрекей јилбилӱ.

Алтай албатыныҥ культуразыла јилбиркеген, «культурный» деген туристтердиҥ ортозында кылык-јаҥы јаман, казыр, јербойыныҥ улузын кижиге бодобой, јабыс кӧрӱп, тообой турган улус та кӧп келип турган эмтир. Олордыҥ кӧбизи турлуда иштеп, уй-мал азырап, ортозынаҥ туристтерле иштеп тургандарды, јаантайын ла мында кара айылдарда јадып турган деп бодойдылар. Оноҥ ойто таныжып, куучындажып, мында улус олордый ла ок «цивилизованный», балдары јаан калаларда бийик ӱредӱниҥ јарлу тӧзӧлмӧлӧринде ӱренип турганын угуп, кайкайдылар. Анчада ла орооныстыҥ тӧс калазынаҥ, айылдаш крайдыҥ ла областьтыҥ јаан калаларынаҥ келген айылчылар кылык-јаҥы тыҥзынчак, улуркак деп база ла катап угарга келишти. Кузбасстаҥ, Уралдаҥ келгендер улустый ла улус, кижи кӱӱндӱ болуп турган, олор бис ле ошкош ишмекчилер. Башка ороондордоҥ келген туристтер чек башка болгоны сӱрекей иле кӧрӱнет деп айдылды. Олордыҥ куучыны тӧп, олор ар-бӱткенди баалаганы, алтай чӱм-јаҥла, јадын-јӱрӱмниҥ јаҥжыгуларыла јилбиркегени јербойыныҥ улузыла тооп куучындашканында кӧрӱнет.

Јолой Денистеҥ туристтердиҥ кылык-јаҥы керегинде база сураган эдим. Ол до меге мындый каруу јандырган. Је, оныҥ айтканыла, кырларга келип, кӧп улус солынып калат. Анчада ла уур-кӱчтерге, тӱбекке туштаганда тыҥзынчак турист ӱнин јабызадып, тымый берет. Ого болушка байа јабыс кӧрдӱрген јербойыныҥ улузы ла келер, бар-јогын берер, ончо таныштарын кӧдӱрер, МЧС-ты алдырар, ӱйдежер. Айылчылар ыйлап, јылу сӧстӧрин, быйанын айдар.

Кӧксуу-Оозы аймакта тоолу ла болчок су-алтай јурт. Олордыҥ бирӱзи Кујурлуныҥ јанында тӧӧлӧс сӧӧктӱ Калбуковтор тӧрӧл јерин таштабай, кичееп, мал-ажын ӧскӱрип, туристти ары-бери башкарып јаткан ижи једимдӱ, тӱжӱмдӱ ле тузалу болзын, Ӧзӧк-Ӧрӧдӧ алтай чадырдыҥ ыжы јажын-чакка чӧйилип ле турзын деп кӱӱнзеп, оноҥ ары атандыс.

Јер керегинде айдар болзо, бу јурттарда јаткан кӧп улус јерлерин садып турган курч сурак бар. Ол ӧткӧн чактыҥ булгалышту 90 јылдарында башталган деп айдыжат. Туку ла качан билгирлери ас эмезе аракызак улустаҥ тууразынаҥ келген байлар јерлерди меке-кӧкӱдишле де садып алган. Эмди канча јылдар ӧткӧн кийнинде окылу документтер тудунган јаҥы ээлер табылып келет, бастыра јерлер чеденделип јат, тоолу јыл кайра Кујурлуныҥ суузын јакалай јол до салынган, электроот келер, коночылыктар тудулар, байлар амыраар-аҥдаар айалгалар тӧзӧлӧр дежет. Оныла колбой јербойыныҥ мал-ажы одорлонор јерлер астайт. А мал-аш ол тергеебистиҥ эл-јоныныҥ иштеп јӱрген тӧс ижи, азыранган курсагы.

Јер-телекейде эҥ ле баалу-чуулу ар-јӧӧжӧ — ол јер. Оны кандый да кӧп акчага садып ийзеҥ, акча-манадыҥ тӱгенип, толып ийген кӧлӱгиҥ јыдып калар, алтын-мӧҥӱниҥ таттап калар. А тӧрӧл јериҥ јажын-чакка артып калар. Тогузон јылдарда Алтайга јопон укту бай айылдап јӱрген дежет. Акчазы капка батпай јаткан, ол канча ороондорло јорыктаган. Бери келерде, најылары оны јурт јердиҥ бир тегин ле кижизине айылдадып кийдирген. Јурттыҥ кижизи столго саларын таппай, башка укту солун байдыҥ алдында эп-јоксынып турды. Јопон кижи дезе, айылдыҥ ээзиниҥ чеден ичин ајыктап, алаҥ кайкады: «Слер кандый бай кижи! Кандый слер јаан јерлӱ!» — деп, ол байагы тегин ле ишмекчи ӧбӧгӧнгӧ айтты. Јери ас јопондор оныҥ учурын ла баалузын ончозынаҥ јакшы билер ине.

Айалгалар, јаҥ канай да солынза, алтай албаты мал-ажыныҥ кӱчиле, ар-бӱткениниҥ байлыктарыла аайлу-башту тузаланып јӱрген ле јӱрер.

Россияныҥ Јер аайынча кодексинде бичилгениле, орооныста јерлерди јербойыныҥ ла башка да ороондордыҥ граждандары садып алар аргалу. Туризм тыҥыганыла колбой Алтайыска јилбӱ јаанаган, кайдаҥ ла инвесторлор келип, јерлер алып, чой-чоокыр базалар, коночылыктар тудат (ар-бӱткенниҥ текши чырайын ӱреп турган тудумдар керегинде башка куучын болзын), бизнес эдет. Эмдиги ӧйдиҥ бу некелтези — туризмнеҥ кайран Алтайымды качырып, јажырып алар аргам јок. Је јербойыныҥ албатызы келип турган туристтерди башкарып, ар-бӱткенди тооп, кичеерине ӱредип, туризмди тӧзӧмӧлдӱ, тындуларга, агаш-ташка каршузы јок апарарга элдеҥ озо Тӧрӧл јерлеристи сатпас керек деп чотойдым.  Арга-јокто, сатпай, арендага берерге јараар ине. Онойдо ок муниципал јаҥдарда јербойыныҥ јерлерин садып алары ла тузаланары аайынча ээжилер бар. Оныҥ учун јер — ол кижиниҥ јайымы, балдарыныҥ келер јӱрӱми, учы-учында ада-ӧбӧкӧлӧристӧӧн јӱре берзеес, мӧҥкӱлерис башка јер-тӱбинде салылбазын деп сананып, нак ла бирлик јӱрели, бой-бойысты јӧмӧжип, угужып, ӧрӧ кӧдӱрип.

Мындый санаалар сананып, чаҥкыр амадуларымды сагыжымда ӧскӱрип јатканча, Ӱч-Сӱмерге једип келдис. Кандый ол агару ла бийик, куулгазынду ла ийделӱ, оныҥ јаражын айдар сӧстӧр дӧ табылбайт, барып бойоор кӧргӧр, санангар…

Э. КУДАЧИНА бичип алган