Јуу-согуш, ат-нере, ӱргӱлјик

04.08.2020

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Пограничный башкартузында службаны кожо ӧткӧн кижи — 1995 јылдыҥ јаан изӱ айында Тӱндӱк Кавказта болгон контртеррористический операция ӧйинде јеҥ јастанган капитан Андрей Малахинниҥ эземине учурлай керек-јарак ӧтти.

Андрей Анатольевич ол кӱн тозуул-засадага туштаган пограничниктерге болуш јетирери аайынча операцияны башкарган. Группаны аргадап, адыш тыҥ да болгон болзо, той балкашка тӱжӱп калган БТР-ды чыгарып, кайра баргандар. Озо барып јаткан ла Малахин башкарып турган машина минага јарылган. Офицер ол ло тушта божогон. Черӱчилдер ортодо јаан јылыйту болбогон. Јаан коромјылу болгодый операция ӧскӧ јылыйту јогынаҥ ӧткӧн дӧ болзо, је офицер јеҥ јастанганы јаан карыкчал-јылыйту болгон.

«Рубеж» деген республикан јондык организацияныҥ ветеран-пограничниктери, Андрей Малахинди јакшы билер улус, нӧкӧри јеҥ јастанганы керегинде јетирӱ олорго јаан согулта болгонын эске алынат. Отрядтаҥ ол бир ле неделе кайра барган болгон ине. Ол олордыҥ ла јанында болгондый! Бийик сынду, тӱрген базытту, јаантайын — кӱлӱмзиренип койгон.

«Ол инженерный службаныҥ јааны болгон. Инженерлер колонналарды јаантайын баштап апарат, оныҥ да учун олордыҥ ортозынаҥ јаантайын коромјы болуп јат. Андрей ада-энезинде сок јаҥыс уул, кижи албаган болгон. Мында оны эзедетен улус, пограничниктердеҥ ӧскӧ, јок» — деп, ветерандар айдыжат.

Россия Федерацияныҥ президентиниҥ Јарлыгыла капитан Андрей Малахин Јалтанбастыҥ ордениле кайралдаткан (посмертно). Горно-Алтайскта черӱчил-пограничниктерге учурлалган кереес тургузылган, анда оныҥ ады-јолы база бичилген. Пограничниктер јылдыҥ ла јаан изӱ айдыҥ 23-чи кӱнинде бери келип чечектер салат, јажыл фуражкаларын уштып, јуучыл нӧкӧрин бир минут унчукпазынаҥ эзедет. Службазын ӧскӧ тергеелердеҥ келеле ӧдӱп јаткан улус бу керек-јаракта база туружат. Погранбашкартулардыҥ бастыразына јуугында бойыныҥ карыкчалду мындый тооломдоры база бар. Чечен јуу-согуш ӧйинде јуучыл јакарулар бӱдӱрип турала, 30-таҥ кӧп пограничниктер јеҥ јастанган, 90-ноҥ кӧп кижи шыркалаткан, 20-неҥ кӧп кижиге заложниктиҥ салымы келишкен.

Кире сӧс

1994 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 17-чи кӱнинде Россияныҥ СБ-зы (Совет безопасности) пограничный черӱлерди Чечен Республиканыҥ Ингушетияла узуны 80 километр, Дагестанла 159 километр административный гран-кыйуларын бӧктӧӧри јанынаҥ јакаруны бӱдӱрерине тузаланары керегинде јӧп чыгарган болгон. 1995 јылдыҥ кичӱ изӱ айы кирезинде черӱлердиҥ группировказы тӧзӧлгӧн. Пограничниктерге Дагестанда эки зонаны ла Ингушетияда бир зонаны каруулдаары молјолгон. Тӧс амаду сепаратисттер ле олордыҥ башкараачылары Чечен јериндӧӧн наемниктерди, мылтык-јепселди, материальный не-немелерди аткарарын болдыртпазы болгон.

Россияныҥ ФПС-зыныҥ башкартузыныҥ темдектегениле, анчада ла кӱч айалга Чечен Республика ла Ингушетия ортодо гран-кыйуда болгон. Онызын јуу-согуш башталганыныҥ баштапкы айларында пограничниктерге удура эдилген керектер, табарулар јарт керелейт. 1994 јылдыҥ јаҥар айында андый бир ле керек болгон болзо, 1995 јылдыҥ чаган айында — 20 (ол тоодо 13 учуралда мылтык-јепселдеҥ аткылаш, 5 табару, эки учуралда миналар тургузылган). Јӱк ле 1995 јылдыҥ туркунына пограничниктердиҥ черӱлери јуу-согушту удурлажуларда 120-неҥ кӧп катап турушкан.

Кезик ӧйлӧрдӧ удурлажулардыҥ кезиги там тыҥый беретен. Темдектезе, кочкор айдыҥ 3-10 кӱндеринде пограничниктерге удура 16 керек болгон. Бандбиригӱлердиҥ канду керектерин Ассиновская јуртта болгон учурал недеҥ де јарт керелейт: мында ӱч пограничникти кыйнап ӧлтӱрген, сӧӧктӧрин ӱреп-быртыдып салгандар. Бандиттер мындый кылыгыла пограничниктерди коркыдарга сананган. Је ол амадузы јӱрӱмде бӱтпеген.

Бир канча алтай пограничниктер чечен кампаниялар ӧдӧр тушта јеҥ јастанган. Олордыҥ ортозында — лейтенант Вячеслав Сисенко (1995 јылдыҥ куран айы), капитан Алексей Прилуцки (1995 јылдыҥ ӱлӱрген айы). Олор Јалтанбастыҥ ордениле кайралдаткан (посмертно).

Ол ӧйлӧр погранчерӱлерге бастыра јанынаҥ уур-кӱч ӧй болгон. Чечен Республика ла Россия Федерацияныҥ ӧскӧ субъекттери ортодо чокым гран-кыйу, Дагестанныҥ, Ингушетияныҥ ла Чечняныҥ јерлеринеҥ граждандарды ла башка-башка кошторды ӧткӱрериниҥ режими, погранчерӱлерди ороонныҥ ичбойында јуу-согушту удурлажуларда тузаланары јанынаҥ тап-эриктик тӧзӧлгӧ јок болгоны пограничниктерди уур-кӱч айалгага тургускан.

Анайда ок Азербайджанныҥ Турцияла, Иранла гран-кыйулары ачык болгоны база уур-кӱчтер экелген. Кавказта айалганы курчыдарга тургандар ачык гран-кыйуларды бойыныҥ јилбӱлерине келиштирте тузаланарга ченешкен.

Мындый керектер болуп турарда, Россияныҥ пограничниктери андый ченежӱлер эдип тургандарга удура дезе черӱлерди башкарарыныҥ билгир системазын тургускан ла тузаланган.

1996 јылда гран-кыйуныҥ российско-азербайджан бӧлӱгинде кату айалга тӧзӧлгӧн. Пограничниктер контрабанданыҥ кӧп тоолу арга-каналдарын бӧктӧгӧн. Каршулу кландардыҥ чыгымдарыныҥ кеми триллиондор салковой (ол ӧйдӧги баазы тӱшпеген акчала) болгон. Оныҥ да учун Каспийский пограничный отрядтыҥ пограничниктери јаткан тураны от-алышырган деген шӱӱлте бар. Ол тушта 70 кижи божогон, олордыҥ 21-и — балдар.

1999 јылдыҥ куран айында Басаевке ле Хаттабка башкарткан боевиктердиҥ отряды Дагестанныҥ јерине кирген. Тӧзӧлӧ берген јуучыл-политикалык айалга Азербайджанла, Грузияла государственный гран-кыйуны, анайда ок анчада ла Чечня ла Дагестан, РФ-тыҥ ӧскӧ субъекттери ортодо административный гран-кыйуны быжу каруулдаарын некеген.

Россияныҥ Федерал пограничный службазыныҥ баш штабы российско-грузин гран-кыйуныҥ Аргунский ущельедеги чечен бӧлӱгин быжулай каруулдаарын јеткилдеери аайынча операция белетеген ле ӧткӱрген. Оныҥ шылтузында боевиктер бойыныҥ отрядтарын мылтык-јепселле, ок-таарыла, наемниктерле јеткилдеер аргазын јылыйткан.

2000 јылдыҥ тулаан айы кирезинде пограничниктер ле ВДВ российско-грузин гран-кыйуны бойыныҥ шиҥжӱзине бӱткӱлинче алган. Араб наемниктердиҥ баштапкы јаан бандазы гран-кыйуныҥ шаро-аргунский ууламјыда бӧлӱгин 2001 јылдыҥ јайында кечерге умзанган. Ол тушта боевиктердиҥ кӧп сабазы јоголтылган, эзен арткандары Грузия јаар кайра барган. Айалганы шиҥдеп кӧрӧлӧ, Хаттабтыҥ боевиктери гран-кыйуны бийиктей кырдагы бӧлӱгинеҥ кечерге ченешкен. Ол јерлерде ар-бӱткенниҥ, ай-кӱнниҥ айалгазы кату болгон учун, анда јаантайынгы пограничный нарядтар болбогон. Операцияны профессионалдар белетеген, ол јаан јажытта ӧткӧн.

2002 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 27-чи кӱнинде бандиттерге озо ло баштап 11-чи таҥмалу «Грозтхой» деген погранзаставаныҥ јааны майор Сергей Поповко башкарткан группа туштаган. Јуу-согуш тушта майор Попов бойы бир канча боевиктерди јоголткон. Бандиттердиҥ табарузын ӱзе соголо, пограничниктер агаш аразында «зачистка» ӧткӱрип баштаган. Ол ло кӱн эҥирде старший лейтенант Р. В. Кокшинниҥ группазы тозуул-засадага туштап, курчадып, јуулажып јат деген јетирӱ келген. Майор Попов пограничниктерле кожо болушка барган. Группаны курчунаҥ јайымдаары јанынаҥ јуу-согуш ӧйинде ол бажына јаан шыркалаткан ла удабай ла божой берген. Јуучыл молјузын бӱдӱрер тушта јалтанбазын ла ат-нерезин кӧргӱскени учун майор Попов Јалтанбастыҥ ордениле кайралдаткан (посмертно). Оныҥ адыла 11-чи таҥмалу «Грозтхой» погранзастава 2005 јылда адалган.

Пограничниктердиҥ шылтузында наемниктерди мылтык-јепселле, ӧскӧ дӧ не-немелерле јеткилдеери јоголтылган.

Ол ӧйлӧрдӧҥ бери ондор тоолу јылдар ӧткӧн. Је эзем чокым ла јарт болор учурлу: јаҥыс ла бис эмес, је анайда ок бистиҥ бала-баркабыс гран-кыйуны корулаган солдаттардыҥ ла офицерлердиҥ ат-нерелӱ керектерин билип јӱрер учурлу.

Бу бичимелди белетеер тушта Россия Федерацияныҥ Федерал пограничный службазыныҥ директоры (1998-2003), генерал-полковник К. В. Тоцкийдиҥ статьязы тузаланылган.

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай

Республика аайынча ПУ-зыныҥ

пресс-службазы белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина