Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Монголдор: кӧчкӱндердиҥ јери

04.08.2020

1980-чи jылдарда монгол jииттер ортодо «Баабар» деп чоло атту бичиичиниҥ  тӱӱки jанынаҥ чӱмдемелдери jажытту таркадылып туратан. Солун кӧрӱм-шӱӱлтелер совет jаҥ монголдорого ӱстинеҥ тӧмӧн тӱжӱрген кӧрӱмдердеҥ чек башка болгон. Кийнинде ол бичиичиниҥ чын ады чыгып келген, ол jиит билимчи Бат-Эрдэнийн Батбаяр болуп калтыр. 1991-1994 jылдарда Баабар Монгол социал-демократ партияны башкарган, Улу Хуралдыҥ депутады, финанстардыҥ министри, Монголдыҥ премьер-министриниҥ болушчызы болгон. 2009 jылда  «Монголдор: кӧчкӱндердиҥ jери» деп бичиги учун Монголдыҥ Эл Сыйын алган. Бу бичикте монгол калыктыҥ тӱӱукизине аҥылу кӧрӱм-шӱӱлтелер алтай да улуска солун болор деп бодоп турум. Алтай калыктыҥ тӱӱкизиниҥ бир ӱзӱги болгон ӧйлӧрди Баабардыҥ кӧстӧриле кӧрӱп ийели.

Чингис-каанныҥ энчизи

Чингис-каанныҥ тӧзӧгон улу черӱзи jаҥыс та чике башкарулу эмес, ого ӱзеери эҥ артык jепселген болгон. Черӱзин башкарарга ол ондорго, jӱстерге тайанган сайлама тузаланган. Кӧчкӱн албатыларда ол сайлама jаҥжыккан болзо до, Чингис-каан оны бир эмеш солып ийген, оноҥ улам башка-башка укту калыктардаҥ тӧзӧлгӧн jаан черӱни бойыныҥ тоозы кӧп эмес монголдор эптӱ башкарып туратан.

Кийнинде Плано Карпини мынай темдектеп туратан:

«Эмди куучындап берейин олордыҥ башкарынып турганын. Татарлардыҥ кааны, jууга барза, 100 муҥ атту черӱзин алып турар. Ондордыҥ, jӱстердиҥ, муҥдардыҥ ла тӱмендердиҥ баштарын jӧптӧӧр. Онойып, бойы он ло кижини башкарар, ол он кижи база онды башкарар, олор – башка он кижини. Онойып, кажы ла jуучыл бойыныҥ ижин эптӱ-jӧптӱ бӱдӱрер, бастыра черӱ кижи кайкаар этире чике ле эптӱ башкарынар».

Jуучыл тӱӱкиниҥ кӧп-кӧп бичиктеринде эмдиге jетире Чингис-каанныҥ эдинген тактиказы ла стратегиязын ӱредип турган. Олор озодо болгон до болзо, Чингис-каан тушта бийик кемине jеделе, бастыра телекейге таркаган.

Плано Карпининиҥ темдектегениле болзо, монголдор качарынаҥ уйалбас болгон, олор ондый тӧгӱн маневр эдип, ӧштӱниҥ jуучылдарын айрылып бӧлип туратан. 1807 jылда, Фридландтагы jуу ӧйинде, Наполеон ол ондый тактикалу jуучылдарга туштаган, ок-jаалу да болзо мылтыктарлу jепсенген черӱге удура тартыжып jаан jеткер jетирген. Олор орус черӱниҥ ортозында бир полк калмыктар болгон.

Чингис-каанныҥ jуулаган jерлеринде бой-бойыла колбу тудар бир jаҥырту таркаган. Ол –  атту jамдар.  Jолды jакалай бой-бойынаҥ 30 чакырым кирезинде турган jамдарда jоруктаган элчилер амыраар ла аттар солыыр болгон. Онойып, Монгол тергеезиниҥ бастыра толыктарына канча муҥ чакырымдарга кошту тӱрген солундар, jакарулар ла jетирӱлер jедип турар болгон. Ол ондый колбуны 20-чи чактыҥ ортозына jетире Тӧс Азияда тузаланган, эмдиги транспорт ло электрон колбу таркагалакта. Ол ӧйдиҥ технологияларына кӧрӧ, ол колбу бӱгӱнги Интернет ошкош болгон.

База бир Чингис-каанныҥ артыскан энчизи – ол оныҥ Улу Jасагы. 1206 jылдыҥ курултайында тӧзӧлип, кийнинде 1210 ло 1218 jылдарда кожулталар алынган. Кӧчкӱндер ортодо ол jасактар калганчы ӧйлӧргӧ jетире билдирип туратан. Перс укту тӱӱкичи Джувейни, монголдорды jабыс кӧрӱп те турган болзо, мынай бичиген:

«Чингис-каан баштап ла монголдорды бириктирип турарда, олор ортодогы jерлик озогы jаҥдарды jоголтып, чындыкту jасактарды кийдирип койгон».

 

Чингис-каан кандый кудай јаҥын јаҥдаган?

Чингис-каан энчи эдип бойыныҥ эл-тергеезин артыргыскан, ондо кажы ла кудайлык jаҥ коруулу болгон. Кӧчкӱндер озодоҥ бери камдарды угуп туратан, jе башка да jаҥдарга удура болбос болгон. Эҥ ле бажынаҥ Чингис-каан монголдорды бириктирип турарда, башка-башка кудайлык jаҥдарды да бириктирген. Ӱлдӱзиле христиан-кереиттерди ле буддист jаҥду кара-киданьдарды бириктирер арга бар, jе олордыҥ кудайлык jаҥдарын бириктирип болбозын Чингис-каан jакшы билип турган. Албаты-тергеезин ойгор башкарарга Чингис-каан сагышту улусты кӱндӱлеп туратан, олорло нӧкӧрлӧжӧр болгон. Олордыҥ ук-тӧзине, чӱм-jаҥына кӧп кӧрбӧй, бастыразын ла бойына jууктадып, куучындажар болгон. Чингис-каанныҥ Улу Jасагында jарлап койгон: «Кажы ла кудайлык jаҥды тоор учурлу, jе бирӱзи де ӧскӧлӧриниҥ ӱстине чыкпас учурлу» деп. Кийнинде Американыҥ бириккен штаттарыныҥ Конституциязына кудайлык jаҥдар керегинде кожулталарды кийдиргелекте, ондый башка ороон база болбогон. Чингис-каанныҥ тергеезинде бастыра кудайлык jаҥдар теҥ-тай тап-эриктерлӱ болуп, бастыразы калан тӧлӧбӧс учурлу болгон.

 

PAX MONGOLICA

Монголдордыҥ jуулаганы ол jуулаткан ороондорго jаан тӱбек экелген. Камык калалар кӱл болуп jайрадылган, кӧп ороондордыҥ ӧҥжӱ культуразы jоголып калган. Jуулардаҥ улам бастыра телекейдиҥ ӧзӱми солынган. 1350 jылга jетире ол jууларда эмдиги Ирак, Иран, Афганистанда 3 миллион кижи ӧлтӱрткен, ол ӧйдӧ ол jерлердиҥ 30% албатызы. 10% Бирманыҥ албатызы, 19% Кореяныҥ албатызы, 30% Кыдаттыҥ албатызы кырылган. Тӱштӱк Кыдатта 29 миллион кижини ӧлтӱргендер.

Jе монголдор jаҥыс ла jеткер экелген эмес, jакшыны да экелген. Jе монголдордыҥ jуулаганы керегинде jеҥдирткен jерлердиҥ тӱӱкичилери, шиҥжӱчилери бичиген болгон, оныҥ учун ондый бичимелдерди кычырза, аjарыҥкай болор керек. Бойыныҥ jеҥдирткенин актаарга, олор монголдорды коркымчылу, канзырак, jерлик улус деп кӧргӱзип туратан. Кийнинде ол легендалар jаҥжыгып калган чындыкка удура.

Тӱӱкиде «Pax Mongolica» деп термин бар, ол Монголдыҥ телекейи дегени. Нениҥ учун дезе монголдор jуулаган jерлерде амыр-энчӱ jайылып, ол jерлер ичкери ӧзӱп, jорыктаарга ачык болуп туратан.

Иоанн абыс 1289 jылда Италиядагы Монте-Корвино деп калазынаҥ Пекинге jеделе, 1322 jылда ондо jада калганына jетире христиан jаҥды jаҥдап туратан, муҥдар тоолу улусты jаҥына кийдирип. Jарлу мусульман jорыкчы Ибн Батута Константинопольго, Индияга, Кыдатка, Цейлонго, Индонезияга амыр jорыктаган. Саума деп атту лама Тӧс Азиянаҥ Парижке jедип айылдаган.

Флоренцияда 1340 jылда Торко jол керегинде мынай бичилген:

«Тӱште де, тӱнде де, кандый ла болзо ӧйдӧ коркыыр неме jок. Коjойымдар алтындарын, мӧҥӱндерин экелген, олордыҥ нойондоры ордына чаазын акча берген, ол акчага торколор ло оноҥ до башка кӱӱнзеген товарларды садып алган. Кажызы да болзо, чаазын акчаны тоор, алар».

 

Кубулай ла Арык-Бӧкӧ тартышканы

1260 jылда монгол тергеезинде Чингис-каанныҥ барказы Мӧҥкӱ-каан jада каларда, оныҥ эки карындажы Кубулай ла Арык-Бӧкӧ бойлоры ортодо jуу баштаган. Кубулай Тӱштӱк Кыдатта черӱлӱ болордо, Арык-Бӧкӧ монголдордыҥ тӧс калазында – Кара-Корумда отурган. 70 jыл оноҥ озо Чингис-каанныҥ андазы Джамуха мынайда айдып туратан: «Теҥери ӱстинде эки кӱн болбос, jер ӱстинде эки каан болбос» деп. Эки карындаш кажызы ла бойыныҥ курултайын jууп, кажызы ла бойын каан деп аданган. Онойып ол эки «кӱн» тартыжып баштаган, онойып Монгол тергеези jарылган. Башка-башка ороондорды башкарган Чингис-каанныҥ баркалары бӧлинип, бу jууда турушкан. Канча jылдаҥ Кубулай jеҥип, каан болуп jаҥыскан арткан, jе ол ӧйдӧҥ ала ол Кыдаттыҥ императоры болуп, ондо Юань династиязын баштаган, монголдордыҥ тӧс калазы Пекин болуп калган. Кубулай-каан ӧбӧкӧзи Чингис-каанныҥ Улу Jасагы аайынча башка-башка кудайлык jаҥдарды кыспас болордо до (Кубулай-каан монголдордыҥ ӱч байрамын темдектеп тура, онойдо ок Иисустыҥ чыккан кӱнин, Пасханы ла иудейлердиҥ Песах ла Пуримин, мусульмандардыҥ Рамаданын база байрамдап туратан) бойы буддизм jаҥды jаҥдап турган.

Кубулай-каанныҥ тергеези тужында акалары Чагатай ла Хулагу оны улу каан деп адап ла ого калан тӧлӧп турган. Jе ондый да болзо, олор бойы алдында jӱрген, кемнеҥ де камааны jок болгон. Оныҥ учун 1260 jылда Улу Монгол Эл jайрадылган деп темдектеер керек. Монголдор кийнинде де башка камык jерлерди бийлеп те турган болзо, башка албатылар ортодо кайылып, jоголып калган, олордыҥ тӱӱкизи Монгол jериле бир де колбулу эмес.

 

Юань каандыктыҥ бузулганы

1368 jылда Юаньда тӱймеен башталган, кыдаттар jаҥды колго алган. Мин династия jаҥга келген, онойып монголдордыҥ Юань каандыгы аҥтарылган. 1370 jылда Кыдатта Юань династияныҥ калганчы кааны Тогон-Темир jада калган, оныҥ уулы Аюушридар албатызыла кожо Кыдаттаҥ сӱрдирип, эмдиги Монгол jерине кайра jанып келген. Jирме jыл оныҥ кийнинде jуу-тартыжулар токтобой, учы-тӱбинде монголдордыҥ тергеези jайрадылып, кажы ла нойон бойы алдында jӱрер болуп калган. Бу ӧйлӧрдӧ монголдор Хинган туулардаҥ ала Тянь-Шань тууларга jетире, Тӱштӱк Сибирьдеҥ ала Кыдаттыҥ Улу кажаазына jетире jерлӱ арткан. Юань династиязы аҥтарылган соҥында бу jерди «алты тӱмен монгол ло тӧрт тӱмен ойроттыҥ орооны» деп адап турган. Башка ороондордоҥ камааны jок болуп, бойлоры башкарынып туратан. Ол ӧйди бичикте «кичӱ каандыктардыҥ ӧйи» деп адаган. 200 jыл мынаҥ озо Чингис-каан аттаҥ тӱшпей, албатыларды бириктирип jуулашкан, jе керек кайра бурулып калган.

 

Ойроттор

Чингис-каан ла Юань тужында болгон 40 тӱмен улустаҥ кӱнчыгыш ӱч, кӱнбадыш ӱч ле ойроттордыҥ тӧртӱзи арткан. Оныҥ учун «алты тӱмен монгол ло тӧрт тӱмен ойроттыҥ орооны» деп адаганы ол, озогыда адаганыла болзо, бастыра монголдор ло ойроттор «тӧртӧн тӧрт лӧ эки».

1393 jылда Элбек-каан jада каларда, ойроттордыҥ нойоны Мӧҥкӱ-Темирдиҥ ӱч уулы – Махмуд, Тайчин ле Батболот монгол каанга бакпазын jарлаган. Онойып, Монгол jери эки jара бӧлинип калган. Ойроттордо кӱнбадыш jанында саду ӧткӱрер арга болгон, ол учун олор калка-монголдорло jаантайын блаажып-тартыжып туратан. Кыдаттар оны билип, ойротторго болужып баштаган. 1409 jылда кыдат император Жу Ди ойроттордыҥ бийлерин башка-башка нерелӱ аттар адап, баалу-чуулу сыйлар берген.

Ойроттор улай ла калкаларды jуулап, кӱч алына берерде, кыдаттар ойто калкаларга болужар боло берген, 1413-1414 jылдарда кыдаттар бойыныҥ черӱзин аткарып, калкаларга ойротторды оодорго болушкан. Онойып, калкалар ла ойроттор ортодо тартыжуларды тузаланып, кыдаттар экилезин уйадаткан. Ондый эп-арганы кыдаттар база кӧп катап тузаланган.

1418 jылда ойротторды бӧкӧ ло ойгор Тогон-тааjы башкарып баштаган. Бастыра Монгол jерин бириктирер деп амадулу болгон. Бӧлинип калган кӱнчыгыш каандыктарды бириктиреле, ол Элбек-каанныҥ уулын Тайсун-каан деп тургузып салган. Бойы тааjы (премьер-министр) болуп калган. Тогон-тааjы jада берерде, оныҥ уулы Эсен адазыныҥ керегин улалтып, Кыдатты jуулаган. Jе ойто jестези Тайсун-каанла jаҥ блаажып, jууны токтоткон, тергеениҥ ич керектериле урушкан. 1451 jылда Тайсун-каанды ӧлтӱрип койгондор, Эсен бастыра Монгол jериниҥ кааны болуп калган. Онойып, ол кӱнбадышта Моголистан деп каандыкла jуулажып баштаган. Ол тушта Моголистанныҥ jери Эрчиш суунаҥ ала Тянь-Шань тууларга jетире болгон. 1418-1429 jылдарда Моголистан ла ойроттор 61 катап jуулашкан, jе бир ле катап jеҥип чыдаган. 1455 jылда Эсен база ла Моголистанды jуулап турарда ӧлтӱрткен. Монгол jери ойто ло бӧлинип-айрылып барган, бирлигин jылыйткан.

Jӱк ле Бату-Мӧҥкӱ Даян-каан тужында (1470-1504 jылдарда) Монгол jери ойто бириктирилген. Оныҥ алдында турган Мандуул-каан уулы jок болгон, оныҥ учун оныҥ 33 jашту ӱй кижизи Мандухай-хатун 7 jашту Бату-Мӧҥкӱге барып, оныҥ адынаҥ каандыкты башкарган. Ойротторды jеҥип, ойто Монгол каандыкты бириктирген.

«Шара-Туджи» (Сары-тууjы) деп jуунтыда ол керегинде мынай айдылган:

«Тӧрбӧн-ойротторды бир-бирдеҥ бастырып, jуулаган, jаҥын тургускан: «Слер эмди айлыгарды «ордо» деп адабагар, «ӧргӧӧ» деп адагар. Чачактарар эки ӧлӱдеҥ jоон болбозын. Каан алдында jабыланып отурбагар, тизегерге тӱжӱп, чӧмчӧйип отурыгар. Этти бычакла кезип jибегер, тиштеп jигер. Айракты чегеен деп адагар». Ондый jаҥ тургузарда, ойроттор этти бычакла кезип jиирге jайнаган. Ол тушта: «Кезип jизин» деген. Оноҥ бери ондый jаҥду олор».

Мандухай-хатун ойгор ӱй кижи болгоны учун монголдор ортодо jарлу, французтарга Жанна д’Арктый болгон.

Даян-каан божоп каларда, каанныҥ ширеези учун тартыжулар тыҥыган. Jӱк ле он jылдыҥ туркунына беш каан солынган. Монгол jери ойто ло оодылып калган.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина