Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Албатыга јӧмӧлтӧ…

07.08.2020

Бистиҥ тергееде, Россияныҥ эҥ јараш ар-бӱткендӱ ле эҥ байлык тергеезинде, кирелте-јадыныныҥ кеми эҥ ле кирелӱ улус јуртайт деп айтсам, мениле кӧп улус јӧпсинер болор. Бис кӧбизинде ороонныҥ дотациязыла  јададыс. Мында бир де јаан завод, фабрика јок, мал-аштаҥ ла ар-бӱткеннеҥ иштеп, јууп алганысты јеҥил баага сададыс.

Росстаттыҥ јетиргениле,  Россияда  јоксыраган улустыҥ тоозына   19,2 млн кижи кирет.  1995 јылла  эмезе  2000 јылла тӱҥейлезе,  ол тушта  36,5  ла  42,3 млн кижи болгон. 2000 јылдаҥ  ала 2014 јылга јетире  ӧйдиҥ туркунына Россияда јоктулардыҥ тоозы астаган.  2014 јылдаҥ бери  бистиҥ ороонды ончо јанынаҥ  санкцияларла былчып баштаарда, нефтьтиҥ баазы тӱжерде, јокту улустыҥ тоозы ойто бийиктеген..

Јоксырашла тартыжары  бистиҥ ороонныҥ  президенти  Владимир Путинниҥ   федерал депутаттарга  баштанып айткан  ӱч   эҥ ле учурлу  социально-экономикалык јакылталарыныҥ бирӱзи болуп јат.  Јокту улустыҥ тоозы, 90-чы јылдарга кӧрӧ,  астаган да болзо, бу сурак эмдиге јетире ороондо курч турат. Бир јылдыҥ туркунына  албаты јоксырабазын деп,  500 млрд  салковой акча чыгарылат. Јоксырашла  тартыжары јанынаҥ  ончо ороондор тузаланып турган  эҥ јарамыкту тӧрт эп-арга бар: 1. Јонјӱрӱмдик  пособиелер. 2. Кийим-тудумла, аш-курсакла, эм-томло болуш јетирери. 3. Ишјалдыҥ эҥ ас кемин тургузары. 4. Каландардаҥ јайымдаары.

Бистиҥ ороондо бу эп-аргаларды јӱрӱмде бӱдӱрерге  бир канча ууламјыларлу иштер ӧткӱрилген.  Баштапкы турултала  – арга-чагы ас билелердиҥ  јети јашка јетпеген балдарына  пособие берилет. Коронавирусла колбулу јаан кирелендириштер эдилерде, айдыҥ эки айына 10 муҥ салковой акчаны баштап 3 јаштаҥ ала 16 јашка јетире балдарга, оноҥ јаҥы чыккан јаш балдардаҥ ала  16 јашка јетире балдарга берген. Президенттиҥ јарлаганыла,  чаган айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ бери биледе  туулган баштапкы  бала  учун, энениҥ капиталы деп,  466617 салковой тӧлӧлӧр. А экинчи, ӱчинчи балалу болгон билелерге ӱзеери  150 муҥ салковой акча кожулар. Онойып энениҥ бу  капиталыныҥ кеми  616617 салковой болуп калган. Ӱчинчизи — экономиканыҥ бӧлӱктерине  акча-манат берип, компаниялардыҥ иштеп алган акча-јӧӧжӧзине  каланды  астадары.  Бу ончо  керектерди бӱдӱрерге, 2022 јылдаҥ ала  бир јылдыҥ  чыгымдарын  600 млрд  салковойго јетирер деп јӧптӧлгӧн.

Бистиҥ  тергее 2020 јылда   јоксырашла тартыжары јанынаҥ јаҥы башталган федерал пилотный ӱлекерде турушкан. Государствоныҥ мындый болужы јонјӱрӱмдик јӧптӧжӱле берилген. Бу ӱлекер иштиҥ ле јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ министерствозыныҥ баштаҥкайыла ӧдӧт. Мындый акча-манат алар арганы бистиҥ тергеениҥ кажы ла аймагында јадып турган 19 кижи алган, Горно-Алтайск каладаҥ – 9 кижи. Ончо јаба 200 кире  кижиге аргачы болор арга берилген.  Олор бу јӧмӧлтӧ акча-манатты тузаланып,  башка-башка ууламјыларла  иштеерге, јонјӱрӱмдик болуш јетирери јанынаҥ јербойындагы башкартуларга угускандар: малдар садып алдылар, агаш-ташла узанар аргалар ачтылар, кеп-кийим кӧктӧӧр, тырмак кееркедер ле јазаар, чач кезер, мӧш агаш ӧскӱр ле о. ӧ. Кажы ла кижиге 250 муҥ салковойдоҥ келишкен. Андый јӧмӧлтӧ алгандардыҥ тоозында Кош-Агаш аймак.

 

Государствоныҥ болужыла  чыккан аргачылар

Мындый јонјӱрӱмдик јӧптӧжӱ — ол кӧп саба учуралда арга-чагы ас јиит улуска келижип, јаан болужын јетирген. Бу јӧптӧжӱ-контракт ӱч айдаҥ ала бир јылга јетире тургузылат.  Јиит аргачыларда бу јӧптӧжӱниҥ ӧйин узадып та ийер арга бар.  Ол  пилотный ӱлекер беш јылдыҥ туркунына иштеер. Оныҥ тӧс  некелтези —  таҥынаҥ  аргачылардыҥ тоозына кирерге окылу регистрация эдери. Бу акчала аргачы бойына керектӱ не-немелерди, эдим-тудумды  садып алар аргалу.

Бис слерди бӱгӱн бир канча аргачыларла  таныштырып ийели.

Мындый болуш-акча алган улустыҥ бирӱзи — Кош-Агаш аймакта Бел-Ажу јуртта чыккан-ӧскӧн,   јазалдары јербойыныҥ кӧп  улузына таныш Жайнарбек Байбатыров. Ол айылдыҥ ичине тургузар эскирип калган агаш тудумдарды јарандырат.  Келер ӧйдӧ бойыныҥ мастерскойын ачып, јымжак матрацтар  јазап, дивандар эдер амадулу. Ол кожо узанарга Эжер Тадыров деп ус уулды ишке алды. Жайнарбектиҥ эткен-туткан не-немези чыҥдыйыла аҥыланат.

Оогош тужында ол кырдаҥ јараш таштар бедиреп турган улусла таныжып, јердеҥ јараш таштар бедиреер болгон.  Оноҥ школды божодоло, ол таш кезер, таштаҥ јараш јарангыштар јазаар ӱредӱ алган.  Черӱчил  молјузын бӱдӱрип ийеле, Жайнарбек   «Алтайдыҥ таш кезерлери» ООО ӧмӧликте бӱдӱн-јарым јыл иштеген. Бу фирма сувенирлер јазап, оноҥ Арасейдиҥ алмаз јазаар аргачыларыла колбу тудуп иштеген. Ойто тӧрӧл јерине јанып келеле, ол таштаҥ сувенирлер кезип, аймак ичинде ле тергееде ӧдӱп турган кӧрӱ-јарымкаларда турушкан.  ЦЗН (улусты ишле јеткилдеер тӧс јер)   ажыра 58 муҥ салковой грант-акча алып, таш кезер јазал садып алган. Таштаҥ эдилген јазалдар аймак ичинде сурууда  ас болгонынаҥ улам, Жайнарбек  јазалдарды агаштаҥ эдер деп шӱӱлтеге келди. Ол столдор, эжиктер, айыл-јуртка керектӱ оноҥ до ӧскӧ  јазалдар  эдерде,  турбазалар, таҥынаҥ улус олорды  јарадып,  садып алып турдылар. Онойдо ок јиит аргачы  темир каҥдаар ишке ӱренип алган.   Каҥдаар аппарат, болгаркалар, трубогиб, оноҥ до ӧскӧ јазалдар садып алды.  Ол мылчага печкелер, айыл јылыдар трубалар каҥдаган. Улус бой-бойынаҥ угужып,   Жайнарбекке баштанар боло берген — јакылталар кӧптӧди.  Ол тоодо мечетьтиҥ туразыныҥ бажындагы болчок јазал јанынаҥ. Бу јуукта ол бойыныҥ јымжак дивандар эдери јанынаҥ туку качаннаҥ бери  амадаган амадузын бӱдӱрерине кӧчти..

База бир јиит аргачы ол — Быйансу Канарина. Ол бойыныҥ айлында  ӱй улустыҥ тырмактарын кееркедип јазаган. Быйансу Белтир јурттаҥ, эки баланыҥ энези. Тырмак кееркедерине Горно-Алтайскта М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган  политехнический колледжте ЦЗН ажыра ӱренип алган. Эки јылдаҥ  ажыра ӧйдиҥ туркунына бойыныҥ јерлештериниҥ тырмактарын айлында отурып јазаган ла кееркеткен. Иш кӧндӱккен: Быйансуда тырмактарын   јазаттырарга  ӱренижип калган улузы база  бар.  Јеткилдешле јилбиркеген ле оны керексиген улустыҥ тоозын кӧптӧдип, бойыныҥ јайалтазын улуска кӧргӱзерге, Быйансу государствоноҥ болуш сураган. Ого  болуш бу ӱлекер ажыра келген.

Бу акчала Быйансу садуныҥ  «Олимп» деп туразында иштенер кып ачкан. Ончо керектӱ јазалдарын садып алган: отурар јаан ла эптӱ кресло, јарыткыштар, шкафтар, онойдо ок тырмак јарандырар јепселдер, будуктар, буттыҥ тырмактарын јазаар кресло, оныҥ јазалдарын база алган. Тулаан айда бу тырмак јазаар кып  ижин  баштап ийген болгон.  Је  коронавирус деп оору-јобол башталарда, оныҥ ижи токтоп калган болгон. Аргачы бойыныҥ ижин эмдиге јетире улалтпады. Је оорула колбулу кирелендириштер токтодылган соҥында иш башталарында алаҥзу јок.

Государствоныҥ јанынаҥ эдилген јӧмӧлтӧ-болуш иштеер кӱӱндӱ улуска јаан јӧмӧлтӧ болуп турганы јарт. Оныҥ да учун улуска андый аргаларды толо кеминде тузаланганы бастыра јанынаҥ тузалу ла кирелтелӱ.

Э. САНИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина