Алтайдын Чолмоны

Бӱткен иштер кӧп, бӱдӱретени оноҥ кӧп

07.08.2020

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазы бойыныҥ ижин тӱгезип салды. Ӱч јылга кӧстӧлгӧн бежинчи тудум тергеебистиҥ эл-јоныныҥ ончо бар-јок  сурактарында эрчимдӱ туружып, бӱдӱрерин бӱдӱрип,  келишпегендерин эмди келер алтынчы тудумга артырып салды. Бу ла кӱндерде Јондык палатаныҥ  јаҥы турчылары кӧстӧлӧр. Олордыҥ эдетен иштери  оноҥ кӧп болоры јарт. Бежинчи тудум кандый керектериле аҥыланганын чотко алза, кӧп ӧй керек, оныҥ учун эҥ ле учурлу ла турулталу иштерин база катап эске алынып ийели

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ  бежинчи тудумын башкаратан бӱдӱмји «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ јааны Татьяна Кончевага эдилген болгон ло  онызы кемди де тыҥ ла кайкатпаган. Нениҥ учун дезе, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми, олордыҥ кӧскӧ кӧрӱнбес ижи-тожы ла аайына чыгатан  сурактары бу башкараачы  эпшиге ижи аайынча сӱреен јакшы таныш болгон. Оныҥ да учун палатаныҥ «тискинин» колго алып, ол бойыныҥ баштапкы ла јол-јорыгын Турачак аймактаҥ  баштаган эди.

Ӱч јыл кайра, анайда ок мынаҥ да озо ӧйдӧ Алтайыстыҥ байлыгы болгон мӧш лӧ оноҥ до ӧскӧ  бӱдӱмдӱ агаштар (карагай, тыт, јойгон ло о. о.) аайы-бажы јок кезилип, јаҥныҥ окылу јӧби јогынаҥ  садылып турган учуралдар керегинде тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте де, телекӧрӱлтеде де кӧп айдылатан. Каршучылдарды тудар арга јок болгон, нениҥ учун дезе олордыҥ мындый кылыгын токтодор окылу јасак јок болгоны јарт. Турачак аймактыҥ  улузы јербойыныҥ муниципалитедине канча да кире баштанза, је керектиҥ аайы тыҥ ла јылбаган. Бу тушта ачуурканган улус Јондык палатага баштанган эди.

Алты камыстаҥ турган Јондык палата тергеебистиҥ ол тушта ар-бӱткенниҥ байлыктары аайынча министри А. Алисовты, республикан прокурор Н. Мылицынды, ар-бӱткенди корыыр јондык биригӱлерди, сенатор Т. Гигельди  кычырып, Турачак аймакта баштапкы катап республикан кемдӱ јуун ӧткӱрген. Шак бу кыймыгуныҥ кийнинде мӧш агаш коштоп алган тоозы јок КамАЗ-тардыҥ маҥтадыжы кезем астап, токтой берген. Јербойыныҥ улузы јеҥил ӱшкӱрип ийгендий билдирген. Је бу айалга «караҥуй керектиҥ» јӱк ле бажы болгонын темдектеп салалы. Ол тушта палатаныҥ јааны агаш  нениҥ учун јараду јогынаҥ кезилген ле агаштар ӧскӧн јерлердиҥ ээлерин кату каруузына тургуссын деп некелтеле тергеелик прокуратурага чыккан.

Анайып, корон-соок кышкыда шиҥжӱ иш башталган. Прокуратура јаска чыгара бу ишти палатала кожо эрчимдӱ шиҥдеп, учы-кыйузына чыгып келген. Кӧрӧр болзо, агаш ла оныҥ ӧскӧн јерин  90-чы јылдардыҥ учында  государстволык фондко, јартап айтса, ороонныҥ бӱдӱмјизине кӧчӱрилип турарда, Турачак ла Чой аймактар мойноп, муниципал фондко артырып салган эмтир. Оныҥ кийнинеҥ байагы јерлер ары-бери садылган, јердиҥ баштапкы ээзи кем болгонын табары сӱреен кӱч болуп калган. 21-чи  чактыҥ экинчи онјылдыгына јетире ӧйдиҥ туркунына бир ле јердиҥ ээзи 10-го чыгара болгонын база темдектеп салалы. Анайда ок јердиҥ категориязы бузулып калганы база илезине чыгып келген. Агаш кезилип садылган јерлердиҥ кӧп сабазы – јуртээлемдик ууламјылу болуп калганы. Анда ла улустыҥ пайлары. Олор база туку качан ӧскӧ талалардыҥ улузына садылып калганы ачууркаткан. Бу керек јайга чыгара улалып, палатаныҥ шылтузында токтодылган.

Јондык палатаныҥ база бир «табышту» дейтен ижи алтын казар таҥынаҥ ӧмӧликтердиҥ «кирлӱ» ижин токтодоры болгон. Чой ло Турачак аймактарда алтын казып турган иштер ар-бӱткенге јаан каршузын јетирип турганы керегинде самара јаантайын келетен. Мында палата база ок республикан кемдӱ камыс тӧзӧп,  киртиген јерлерге барып јӱрген. Чындап та, Куу сууныҥ ӧҥи иле борорып калганы, ондо јӱрер балыктар јоголып калганы јарталган. Кӧрӧр болзо, алтын казаачылар бойыныҥ ижин ак-чек бӱдӱрбей, казылган ончо кирди ойто ло кайра сууга божодып турган. Бу тушта палата элдеҥ ле озо баштануны прокуратуранаҥ баштабай, озо баштап јербойындагы алтын казаачыларга лицензия јӧп берер государстволык учурлу ӧмӧликке баштанган.

Мында лицензия аукцион ажыра берилип турганы, бистиҥ тергееде алтын казар иштер ӧткӱретен «тоомјылу» организациялар јок болгоны јарталган. Оныҥ да учун ӧскӧ талалардыҥ бай деген ӧмӧликтери Алтайга кирип, лицензияны алып, алтын казадылар. Бу керек палатаныҥ шылтузында башкару кеминде ширтелип, ӧрӧги адалган государстволык учурлу ӧмӧликтерге лицензия берер тушта бастыра јасактарга тайанып, ишти «кату» апарзын деп јакылта берилген. Анайда ок бастыра бар-јок артельдер (Турачак, Чой, Кан-Оозы) ар-бӱткенге, анчада ла сууларга каршузын јетирбей, чебер иштензин  деген јакару прокуратуранаҥ болуп, база кепке базылган. Тургуза ӧйдӧ ар-бӱткендик прокуратурадаҥ да, јербойыныҥ эл-јонынаҥ да комыдалду самара келбеди. Бу ишти эмди келер алтынчы тудум оноҥ ары апаратан эмтир.

Кӧп улус палатаныҥ ижи не керегинде деп сурак берерге сӱӱйт. Бир канчаларыныҥ бодогоныла, бис куру иш эдип јадыс, ӱзеери сӱреен кӧп акча алып јадыс деген «тал-табыштар» јӱрет. Кем де «јок јердеҥ тӧзӧлгӧн палатанаҥ туза јок» деп чике айдат. Кудайга баш, санаа-сагышту улус бистиҥ ишти аайлап, јӧмӧжип турганы сӱӱндирет. Је палатаныҥ ижин тообой турган, ол эмезе оныла таныш эмес болгон улуска јартамал берери јолду деп бодойдым.

Чын, Јондык палатаныҥ ижи кӧскӧ кӧрӱнбес, колго тудулбас. Кажы ла кӱн улустыҥ комудалдарын угуп, олорды бичип, тергеебистиҥ јаандарына јетирери – ол бистиҥ иш. Аймактарда јаткан эл-јонныҥ ӧҥзӱре сурактарыныҥ аайына чыгары – ол база бистиҥ иш. Јондык организацияларды ајаруда тудары, олорго башка-башка кемдӱ грант-акчалар аларга јӧмӧлтӧ эдери – ол база палатаныҥ ижиниҥ тооломында. Кандый бир ӧмӧликте ӧӧн-бӧкӧн, аайлашпастар башталза, олорго болуш јетиретен улус – ойто ло бис.

Бу учуралда мактанып эмес, палатаныҥ кажы ла турчызыныҥ кӱнӱҥ сайын эдип турган ижи керегинде айдарга кичеендим. Темдектезе, Алтай Республикада јуучыл-тӧрӧлчи ууламјылу  методикалык бичиктер јок болгон. Бу айалга бӱткӱл ороондо болгон деп айдайын, онызы јажыт эмес. Кажы ла јондык ӧмӧлик мындый  ууламјылу иш-керекти келишкенче ле апарган. Ӱредӱлик аайынча министерстводо до чокым-јарт јартамал база јок болгон. Је андый да болзо, бу министерствого быйан айдар керек, нениҥ учун дезе олор јуучыл-тӧрӧлчи ууламјылу иштеҥ бир де мойнобой, кажы ла баланыҥ тӧрӧлчи кӱӱнин тыҥыдарына  чырмайып иштенген ле эмди де иштенип јат.

Палатага баштанган јуучыл-тӧрӧлчи ӧмӧликтер бу суракты јаантайын кӧдӱрип те туратан болзо, је бир тилге анайып ла келбегендер. Шак бу тушта ассоциация тӧзӧӧр деген эп-сӱме келген. Эмди ороон ичинде ончо јуучыл-тӧрӧлчи биригӱлер кожо иштеп, бир ассоциациялу болуп калган баштапкы учурал – Алтай Республикада.

Бу ла јуукта текшироссиялык ӱнбериш ӧтти. Јондык палатага бӱдӱмјилеген бу ишти бистиҥ тергее сӱреен бийик кеминде ӧткӱрип салганы бӱткӱл Россияга јарлу. Јондык ширтӱчилерле иштеген ченемелде – бис озочыл. Кажы ла ширтӱчиле колбу тудуп, олордыҥ  сурактарына каруу берип, јети кӱнниҥ туркунына ончолорыныҥ ижин ајаруда тудуп, ӱнбериштиҥ  чыҥдыйын учына јетире бийик кеминде тударында бистиҥ тергееге једери јок. Бистиҥ ширтӱчилеристи Россия Федерацияныҥ Јондык палатазыныҥ јааны А. Михеева бийик баалап, олордыҥ тоозынаҥ эҥ артык 13 кижиге Быйанду самара белетеп салды. Ол керегинде таҥынаҥ материал болор.

Эмди Јондык палатаныҥ алтынчы тудумына талдаштар башталып калды. Келер неделеде кандидаттардаҥ угузу бичиктер алар иш тӱгенер. Ончо бар документтерди мен јети кӱнниҥ туркунына Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохординге ле Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентинге табыштырар учурлу. Текшироссиялык јондык биригӱлердиҥ  јербойындагы ӧмӧликтерин тергеебистиҥ јааны бойы талдаар,  «региональный» деген 9 кандидатты  Эл Курултай ӱнбериштиҥ болужыла  талдаар. Тартыжу кызу болоры јарт. Јасакберим јаҥда бу ончо ишти ӱредӱ, билим, эл политика ла јондык биригӱлер аайынча комитеттиҥ председатели Наталья Екеева башкарат.  Кӱскиде, 18 кандидат јӧптӧлгӧн кийнинде, ӱзеери 9 кижини палата бойы талдаар. Шак ол тушта Јондык палатаныҥ јааны кем болоры јарталар. Онызын кӱскиде кӧрӧли. Эмди тура тартыжу улалганча.

А. САБИН,

Алтай Республиканыҥ Јондык

палатазыныҥ Аппарадыныҥ јааны