Алтайдын Чолмоны

Алтай кыстарга јакылта кептӱ сӧс

11.08.2020

Кычыраачыларды Басан Захаровтыҥ јебрен ойрот (калмыктардыҥ) элдиҥ калыҥ ла байлык тӱӱкизин ле калык чӱмделгезин, ойгорлык ӱредӱзин кыракы шиҥдеп, ого тайанып бичиген «Ойротские наставления для девочек и девушек» (2016) деп бичигежиле таныштырадыс.Бичикте јакылта кептӱ ӱредӱ-сӧс калмык балдарга учурлалган да болзо, бис оны алтай кызычактарга келиштире јазадыс. Ӱредӱниҥ тӧзӧгӧзи, учуры – текши ойрот элдердиҥ ине.

Басан Захаровтыҥ «Уникальная Калмыкия» деген ӱлекер аайынча белетеп чыгарган «Наставления для девочек и девушек», «Ойратские наставления для женщин» деп адалган тизӱ бичигештеринде айдылган јакылта кептӱ ӱредӱ бистиҥ алтай элдиҥ озодоҥ бери јылыйбай келген соојыҥдарында, кеп сӧстӧринде, та-бышкактарында айдылып, энчи-байлыгы болуп арткан.

Бӱгӱнги кӱнде кажы ла алтай биле, ада-эне балдарын алтай ӧзӧктӱ, ару кӱӱндӱ, јаандарыныҥ јаҥдаган јаҥына тайанып, јаҥжыккан јаҥжыгуларын, ада-ӧбӧкӧлӧрин, ада-энезин, тӧрӧл јерин, кӧгӱс байлыгын баалап јӱрерине таскадат. Бичикте јакылта кептӱ ӱредӱ-сӧс калмык балдарга учурлалган да болзо, бис оны алтай кызычактарга келиштире јазадыс. Ӱредӱниҥ тӧзӧгӧзи, учуры – текши ойрот элдердиҥ ине.

***

Ачык-јарык, ойногон-каткырган јӱрзеҥ. Эҥ ле јаан ырыс-кежик – јӱрӱм. Сен ак-јарыкка кижи болуп келгеҥ. Сенде санаа-укаа бар. Сенде бойыҥды ла телекейди ачар арга бар – онызы јаан ырыс ла јакшынак айалга, сый. Триллиондор тоолу тирӱ тындуларда, мал-ашта, курт-коҥыста, куштарда ондый арга, сый јогын билзеҥ. Олор јӱк ле бойыныҥ алдына јӱрет. Бӱткӱл телекейди, оныҥ байлыгын олор баалап, оҥдоп болбой јат. Кандый да уур-кӱчтер, јӱзӱн-башка тӱбек, келишпестер – кезек ле ӧйгӧ, ол элес эдип, чӱрче ле ӧдӧ конор. Тӱнди тӱш солыыр, сооктыҥ кийнинеҥ јылу, изӱниҥ кийнинеҥ серӱӱн-секирее келер.

***

Энеҥе ле јаанаҥа болужып јӱргиҥ. Сенде эҥ ле артыгы, чындыгы – олор. Сен бу јӱрӱмде јӱк ле олорго иженип  бӱдериҥ. Энеҥ ле јаанаҥ сени качан да сатпас. Сениҥ кандый ла болужыҥ олорго – сӱӱнчи, ырыс. Олорды сӱӱндирип јӱргиҥ, олор ырысту болзын. Энениҥ јакшызын керек дезе этти алаканыҥа кайна-дып, тӧлӧп бажына чыкпазыҥ.

Улустыҥ бажы – эне, сууныҥ бажы – тоҥмок.

***

Јайалталарыҥды  јайа ачып, чечип јӱргиҥ. Јакшыга, јарашка  јаантайын ачык кӱӱндӱ, јолду јӱргиҥ. Сениҥ јайалталарыҥ – сениҥ байлыгыҥ, олор баалу-чуулу болзын деп ӧскӱрер керек. Ич-телекейди, тыш бӱдӱмиҥди ајаруга туткыҥ. Кӱӱни угуп, бичиктерди кычырып, јурангыҥ, јайаан ишти бӱдӱргиҥ, спортло таскадынгыҥ.  Ол тужында сен билбеген телекейди, оныҥ кайкалын бойыҥа ачарыҥ. Санаа-укааҥ, кӧгӱс-кӧрӱмиҥ ичкери ӧзӧр, сен је ле деген Кижи болуп, бастыра јанынаҥ чечектеп јайыларыҥ, ӧзӧриҥ.

***

Азыраган адаҥды ла карындаштарыҥды, качан олор
оогош то болзо,  тооп-тоомјылап јӱргиҥ. Олор — эр улус,  алып баатырлар.  Сениҥ быжу,  чындык коручылдарыҥ. Кандый да јӱрӱмдик айалгада олор сени корулап алар. Олор кандый да ӧйдӧ сениҥ сӱӱжиҥди, кичеемелиҥди, ајаруҥды билип-сезип  јӱрзин.

Эне сӧзин энделтпе,

Ада сӧзин артырба.

Ӱлгӱзи јок ӧдӱк болбос,

Угы јок кижи болбос.

***

Телекей сӱреен јараш ла јаркынду, куулгазынду, ол сеге ачык – удура базып уткузаҥ, ӱрензеҥ. Сениҥ јӱрӱмиҥ, салымыҥ чып ла чын куулгазынду кайкал болгонын бойыҥ аайлап аларыҥ. Јӱрӱмге ачык бол, санаа-кӱӱниҥ јарык болуп, сӱӱнчини сыйла, каткы-кӱлӱмји чындык најыҥ болзын. Јӱрӱмдик учурлу јараш јаҥар кожоҥдорды кожоҥдоп јӱрзеҥ, јӱрӱмдик јолыҥ јеҥил ле ачык болор.  Је кӱйӱнери, атаркаары, јаман кӧрӧри, керек дезе ӱшкӱрери – јаан кинчек. Кара-боро санаалар јӱрӱмди, колбуларды туйуктаар аргалу, кара ийдени бойына тартып айабас.

***

Јаан улусты тооп, тоомјылап јӱргиҥ. Олор јӱрген јӱрӱмиле, јажаган јажыла сенеҥ кӧпти билер. Кӧпти кӧргӧн, кӧп кычырган, јӱрӱмдик ченемели јаан – јаан улусты јӱрӱмниҥ ӱредӱчилери деп баалап јӱргиҥ. Јаан улусты канайда кӧрӧрӧр, олорго баштанарар – ол аайыла јаҥыс та кижи керегинде эмес, је  анайда ок биле, ук-тӧс, керек дезе бӱткӱл калык керегинде айдар арга бар.

Јаанныҥ сӧзин јанчыкка сал.

Јакалу кеп, јаанду јурт.

***

Кийген кийимиҥе чек, чебер болгыҥ. Сен школдо эмезе оромдо, онойдо ок ӧскӧ дӧ јерлерде јӱрзеҥ, билеҥниҥ ады чыгар. Јӱргениҥле, кылык-јаҥыҥла  эбире улус билеҥ, эҥ ле озо энеҥ керегинде айдар. Сен – билениҥ кӱскӱзи, онызын ундыбазаҥ.

***

Ар-бӱткенди ле ар-бӱткенде болуп турган кубулталарды ајарулу кӧрӱп јӱргиҥ. Бисти эбире курчаган јер-јыҥыс, чӧл, теҥери, булуттар, ӧзӱмдердиҥ ле тындулардыҥ телекейи сӱреен кайкамчылу ла кееркемјилӱ телекей. Телекейдиҥ кеенин, јаражын бойыҥа ачып, ар-бӱткенле бирлик колбуда эптӱ-јӧптӱ јӱргиҥ.

***

Ӱредӱде, айыл ижинде кичеенип јӱргиҥ. Кичеенип јӱргениҥ – кылык-јаҥыҥа, каруулу болорыҥа тузалу. Билгири-билери тереҥ кижи ырысту.

Билерге – бир сӧс, билбеске – муҥ сӧс.

***

Аҥылу ајаруны алтай чӧрчӧктӧргӧ, соојыҥдарга, табышкактарга салгыҥ. Јер-телекейди, Акты-Кӧкти мактап, алкап, кожоҥдорды чӱмдеп кӧргиҥ. Туулу Алтайыс чӧрчӧктӧриле байлык тала ине. Чындап та, алтай чӧрчӧктӧр јаҥыс та ойгор, ой учурлу эмес. Је олор сӱреен јилбилӱ ле тереҥ, укаалу-ӱредӱлӱ. Санаа-сагышты, кӧгӱс-кӧрӱмди ӧскӱрер, јолын чечер аргалу.

***

Айдардаҥ озо санан. Айдатаны бар, айтпазы да бар. Јаман, кату, «ооско батпас» сӧстӧр айтпа, керишпе-керчешпе. Кижиниҥ куучынынаҥ оныҥ кеми, санаа-укаазы кӧрӱлет. Качан кижи чокым, јарт сананып јӱрзе, куучын-эрмеги база јарт, чек болор. Је катуланып-кезенип тилдензе, санаа-укаазы кирелӱ, тенексӱ, ич-телекейиниҥ кеми јабыс болгонын керелеп јат. Мынызын ундыбай јӱргиҥ, бойыҥды ла ук-тӧзиҥди уйатка тӱжӱрбе.

Айткан сӧс – аткан ок.

Айдардаҥ озо санан,

Могордоҥ озо чоттон.

Качан да тӧгӱн-меке сӧс айтпа. Тӧгӱн-меке сӧс јуук та улусла колбуларды јоголтып салар аргалу. Тӧгӱнчиктердиҥ јӱрӱми кату, олор јаантайын кемнеҥ де камаанду јӱрет. Тӧгӱнле јӱргендер кортык болор, нениҥ учун дезе олор тӧгӱни-мекези чечилер-ачылар, улус чындыкты, чын сӧсти билип алар деп јаантайын чочып, коркып јӱрет.

Коркынчак кыр ажыра

Јудуругын тӱӱнет.

Коомой аҥчы аҥ ӱркӱдер,

Коркынчак кижи јон чочыдар.

Ак сагыш алкышту,

Кара сагыш каргышту.

Тилиҥди кыска тут,

Сагыжыҥ быжу болор.

Ак дегени алкыш,

Кара дегени каргыш.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген