Алтайдын Чолмоны

Наталья Екеева: «Депутаттыҥ ижинде оок-тобырлар јок»

11.08.2020

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ бӱгӱнги айалчызы —  ыраак-јуук талаларда ады-јолы элбеде јарлу, танылу Наталья ЕКЕЕВА. Ӱредӱчи, билимчи, јондык ишчи, политик. Јаркынду, ачык-јарык, керсӱ эпши — Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ баштапкы председатели, Россияныҥ Јондык палатазында республиканыҥ адынаҥ чыгартулу баштапкы эпши, Алтай Республикада ОНФ-тыҥ талалык бӧлӱгиниҥ учредители ле баштапкы сопредседатели, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы болгон баштапкы эпши. Бӱгӱнги кӱнде — ол Алтай Республиканыҥ депутады, парламенттиҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитдиниҥ председатели.

—Наталья Михайловна, Слер Алтай Республиканыҥ Эл Курултайына бирмандатный округ аайынча талдалып тудулганар, айла, чындык јеҥӱни 447 ӱнле артыктап ӧткӧнӧр. Слердиҥ шӱӱлтегерле, Алтай Республиканыҥ депутады кандый болор керек, учуры кандый?

—Мен озо ло баштап талдаштарда мениҥ кандидатурамды јӧмӧгӧн, Шабалин аймактыҥ меге бӱткен эл-јонына алкыш-быйанымды айдадым. Депутат јаҥда албатыныҥ талдап алган чыгартулу кижизи болуп јат. Ол јасакберимле јасакберимниҥ эки тӧс учурлу ижин бӱдӱрет (бойыныҥ компетенцияларыныҥ кеминде нормативно-правовой акттарды белетееринде ле јарадарында туружары) ла чыгартулу (бойыныҥ ӱнбереечилериниҥ-избирательдериниҥ јилбӱлерин корыыры). Шак оныҥ учун меге депутат болоры јаҥыс та бӱдӱмји эмес, је онойдо ок сӱреен јаан каруулу болоры деп айдарым.

— Комитеттиҥ апарып јаткан ижи учурыла, кемиле јаан: эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар. Слерге кажызы баштапкы јерде эмезе учурлу?

—Меге комитеттиҥ ижиниҥ ончо ууламјылары јаан учурлу, нениҥ учун дезе мында куучын ончо бӧлӱктерде бирлик государственный политиканы јӱрӱмде бӱдӱрери болуп јат. Айдарда, мында бу сурактыҥ аайы-бажына бис 100 процентке чыгарыс, база ӧскӧзиниҥ аайын кирезинде ле бӱдӱрерис дегени јастыра, неге де јарабас керек. Депутаттыҥ ижинде оок-тобырлар јок.

—Јаскы сессия тӱгенди. Парламенттиҥ каникулдарыныҥ тапту јакшы тужы. Тӱп-шӱӱлтелерди эдетен ӧй, онойдо ок келер ӧйгӧ бӱдӱретен ишти чокымдап, темдектеп алары, бир сӧслӧ, токтой тӱжӱп, эбире ајыктанып ийерге јараар. Бодолында мында ондый ла тереҥ учур јок ошкош, је онызы јогынаҥ ичкери кыймыгу, ӧзӱм база болбос ине. Слер комитеттиҥ бу ӧйдиҥ туркунына эткен ижи јанынаҥ айдып ийзер?

—Слердиҥ темдектегенерле, комитеттиҥ апарып јаткан сурактары кӧп лӧ элбек. Кажы ла ууламјы комитеттиҥ ижинде кӧргӱзилет, оныҥ учун бир ле туштажу ӧйинде эдилген иш јанынаҥ элбеде, толо айдар арга јок. Темдектеерге турганым, комитеттиҥ јасакберим (законотворческий) ижин Алтай Республиканыҥ јасакбериминиҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык организацияларла, СМИ-лерле ӧмӧ-јӧмӧ иш аайынча јаҥыртарына, јаҥы кемине чыгарына ууламјылалган. Комитет кӧрӱлип јаткан ӧйдиҥ туркунына (2019 ј. кӱчӱрген айы—2020 ј. кичӱ изӱ айы) 5 јасактыҥ ӱлекерин кӧргӧн: олордыҥ экӱзи — базовый, чокымдап айтса, јаҥы јасакберим акттар, тапэриктик  колбулары мынаҥ озо јасакла чыдулалбаган. Республиканыҥ ӱч јасагына кубулталар ла кожулталар кийдирилген.

Онойып, «Об Уполномоченном по правам ребенка в Республике Алтай» деген јаҥы јасак јарадылган. Шак бу институт бистиҥ талада 2011 јылдаҥ ала иштеп јат. Је јасакла оныҥ тап-эриктӱ ээжизи, тӧс иш-задачалары, чыдулары, тап-эриктери ле оныҥ ижиле колбулу сурак-тары чыдулалбаган, јарадылбаган. Бу јасакты јараткан кийнинде балдардыҥ, олордыҥ ада-энелериниҥ, опекундарыныҥ тап-эриктерин оноҥ једимдӱ корыыр јарамыкту арга берер, анчада ла бу пандемияла колбулу кӱч ӧйдӧ. Россияныҥ президенти В. Путин балдарлу билелерге социальный јӧмӧлтӧ-болуш јетирери аайынча бир канча јаан учурлу јӧптӧр јараткан. Чокымдап айтса, баланыҥ тап-эриктери аайынча институт јарадылган јӧптӧрдиҥ јӱрӱмде бӱдерин шиҥжӱде туда-тан орган болуп јат.

—Наталья Михайловна, Алтай Республика — тӱӱкилик-культуралык энчи-байлыгыла тыҥытту тала. Ол энчи-байлыкты јаҥыс та чеберлеп алары эмес, је онойдо ок эмдиги айалгада ӧзӱмдик јолло апарары сӱреен керектӱ. Је онызы эҥ ле озо јасакберимле чы-дулалып јат. Бу ууламјыда кандый иш ӧтти?

—Бойыныҥ ӧйинде «Об этническом наследии Республики Алтай» деген јасак јарадылган. Бу јасакка кий-дирилген тӱзедӱ кӧгӱс байлыктыҥ јаан учурлу јанын чеберлеп јаткан кайчыларды јӧмӧӧриниҥ, јилбиркедериниҥ ээжизин тургузып јат. Онойдо ок «О регулировании некоторых вопросов в области сохра-нения, использования, популяризации и государственной охраны объектов культурного наследия (памятников истории и культуры) народов Российской Федерации в Республике Алтай и признании утратившими силу некоторых законодательных актов Республики Алтай» деген јасакка тӱзедӱ кийдирилген. Ол тӱзедӱ культуралык энчи-байлыктыҥ объекттерин корыырыныҥ гран-кыйуларын чокымдаар ээжилерди тургузатан норма-ээжини чокымдаары аайынча тӱзедӱ болуп јат. Онойдо ок шак ондый јерлердиҥ гран-кыйуларындагы јерлерди тузаланарыныҥ аҥылу ээжизин ле бу ок јерлердиҥ гран-кыйуларында градостроительный регламентке некелтелер.

Эмезе, темдектезе, калганчы ӧйдӧ баштапкы катап «Капитальный ремонт, реконструкция и оснащение детских музыкальных школ и школ искусств» деген сурак чыгарылды. Бисте школдорды, детсадтарды, ФАП-тарды тударыныҥ, јаҥыртарыныҥ ла чыныктаарыныҥ «дорожный карталары» (графиктери) бар. Мындый ок «дорожный карталар» культураныҥ учреждениелери аайынча база бар, је ондо эмеш тӱзедетен сурактар бар. Тӱзедетен ууламјыларды ајаруга алып, озо бӱдӱретен ишти темдектеп алары јанынаҥ шӱӱлте эдилген.

—Бойыныҥ ӧйинде К. Маркс национальный сурактаҥ уур-кӱч сурак јок деп айдып салган ине. Слердиҥ комитеттиҥ ижине бу сурак база кирет.

—Чындап та, национальный сурак — сӱреен чичке сурак, мында сӱрекей ајарыҥкай болор керек. Керектӱ тӱзедӱ «О регулировании некоторых вопросов в сфере защиты прав коренных малочисленных народов Российской Федерации, проживающих в Республике Алтай» деген јасакка кийдирилген. Мында «традиционное хозяйствование» (мал-ашты бойын, билезин јеткилдеерге тудуп јат) деген оҥдомолдыҥ ордына «традиционная хозяйственная деятельность» деп оҥдомол кийдирилген. Мында ишти ӧскӱрери, товарды белетеери ле садары, болушты јетирери ле о. ӧ. керегинде айдылат. Онойдо ок кичӱ изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧткӧн сессияда депутаттар РФ-тыҥ иш ле јонјӱрӱмдик коруланыш аайынча министри А. О. Котяковко эткен баштануны јаратканын темдектеер кӱӱним бар. Баштану пенсияны Јака Тӱндӱкке ле ого тӱҥейлелген јерлерде јадып турган граждандарга районный коэффициентти тузаланып чоттоорыныҥ ла тӧлӧӧриниҥ сурактары аайынча. Депутаттар пенсияга районный коэффициентти чоттооры текшилей ончо улуска эмес болгонын јаратпай јадылар.

Чындап, мен 2019 јылда Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ керектери аайынча экспертно-консультативный советтиҥ ижинде турушкам. Ол РФ-тыҥ президентиниҥ Сибирь федерал округ аайынча чыдулу кижизи С. И. Меняйлоныҥ башкарганыла ӧткӧн. Мен бу советтиҥ турчызы болуп, тӧрӧл тилдерди ӱредери ле чеберлеери, кадрларды белетеери аайынча сурактарла доклад эткем. Округ бистиҥ талада бу ууламјыда јарамыкту јасакберим тӧзӧгӧ лӧ иштиҥ јакшынак ченемели бар болгонын темдектеди. Бистиҥ шӱӱлтелерис Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ федерал реестрин белетееринде ајаруга алылган. Онойдо ок «Об отдельных вопросах развития российского казачества на территории Республики Алтай» деген базовый јасак јарадылган. Ол јасак РФ-тыҥ казактарыныҥ биригӱлериниҥ государственный реестрине кийдирилгендердиҥ бой-бойлоры ортодо колбуларды келиштире-эптештире тудат. АР-дыҥ «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» деген јасагыныҥ јӱрӱмде бӱдӱп турганы комитеттиҥ јаантайынгы ајарузында.

Калганчы ӧйдӧ Орус тилдиҥ (кичӱ изӱ айдыҥ 6-чы кӱни) ле Алтай тилдиҥ (ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱни) кӱндери элбеде, тӧзӧмӧлдӱ темдектелет. Мениҥ шӱӱлтемле, «Развитие алтайского языка» деген программаны тургузарында јаҥы кӧрӱмле башкарынар, јаҥы эп-сӱмелер тузаланар керек. Мында сурак јаҥыс ла акча-манат јанынаҥ эмес, је онойдо ок тилдиҥ эл-тергеелик политиказыныҥ концепциязын белетеери јанынаҥ сурак база турат. Мынызы дезе бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире алтай тилдиҥ бӱгӱнги айалгазына билимдик баа берери, улайынга мониторинг, тилди ӱредериниҥ методиказы, ӱредер, методикалык ла чӱмдемел литература ла о. ӧ. Комитет бу ууламјыдагы ижин баштап тура, «О разработке и внедрении современных методик и информационных технологий преподавания алтайского языка в общеобразовательных организациях Республики Алтай» деген суракты кӧргӧн.

Комитет бойыныҥ чыдулары аайынча каруулу ла системный ишти билгир, кӧнӱ ӧткӱрип јатканын темдектеер керек. Мен бир канча ла ууламјыла ӧткӧн иш аайынча кыскарта айттым. Кӧрӱлген сурактар сӱреен кӧп. Чокымдап айтса, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јетинчи созывы бойыныҥ ижин баштаганынаҥ ала комитеттиҥ јуундарында 49 сурак кӧрӱлген. Чындап та, мында јӱрӱм бойыныҥ тӱзедӱлерин кийдирет. Коронавирусный инфекциядаҥ улам аҥылу ајару дистанционный ӱредӱни белетеп ӧткӱрерине эдилген. Ӱредӱниҥ мындый јаҥы бӱдӱмиле колбой јондыкта, чокымдап айтса, ада-энелерде, кӧп сурактар болгон. Ӱредериниҥ айалгазы ла чыҥдыйы јанынаҥ сурактар. Бис иште учураган уур-кӱчтерле, олордыҥ аайы-бажына чыгарыла колбой АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри О. С. Саврасованыҥ јетирӱзин укканыс.

—Бистиҥ укканысла, комитет ле Слер бойор текшиӱредӱлик организацияларда ӱренчиктерди азыраарын белетееринде акча-манаттыҥ кемин кӧдӱрери јанынаҥ баштаҥкай эткенер.

—Чындап та, текши депутаттардыҥ корпузыныҥ јӧмӧгӧниле сӱреен кӧп иш ӧткӱрилген. Сурак ишмекчи группалардыҥ ла комитеттердиҥ јуундарында, Эл Курултайдыҥ Президиумында кӧрӱлген. Бис балдарды азыраарыныҥ баалары кӧдӱрилгениле, оныҥ ээжилери кубулганыла колбой бу статьяга республикан бюджетте индексация канча јылдардыҥ туркунына ӧткӱрилбегенин илезине чыгарганыс. Алтай Республиканыҥ башкарузыла ӧткӧн ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ шылтузында школдо балдарды азыраарына 2020 јылдыҥ бюджедине керектӱ акча-манатты 24,15 млн салковойдоҥ 37,9 млн салковойго јетире кӧдӱрдис.

Бу ла јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 1-4 класстардыҥ балдары изӱ курсак-тамакла јеткилделер, бого федерал бюджеттеҥ 68 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылып јат. Биске баштамы школдо «јайымдалган» акча чеберлелип, орто ло јаан звеного аткарылары сӱрекей јаан учурлу болуп јат. Комитеттиҥ темдектегениле, обедтиҥ баазы муниципал тӧзӧлмӧлӧр ортодо башка болбос учурлу (башказы 30 салк. ала 55 салк. једип турар учурлу). Бистиҥ АР-дыҥ ӱредӱ, билим министерствозына ла Роспотребшиҥжӱге типовой меню белетеери јанынаҥ эткен шӱӱлтелерис муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ јол алынарына иженедим, бӱдедим. Мындый меню су-кадык курсак-тамактыҥ ээжилерине келижер учурлу.

—Слер ле комитет чыгартулу ишти канайда бӱдӱредер?

—Бистиҥ ӱнбереечилердиҥ тап-эриктерин ле јилбӱлерин корыыры јаҥыс та јасакберим иштиҥ эп-аргазыла ӧдӱп турган эмес. Је онойдо ок бузулган тап-эриктерди ле јайымды ол ло тарыйын орныктырар эп-аргаларла (консультация-юридический болуш, депутаттыҥ сураганы, СМИ-лерге баштанары,ишмекчи туштажулар, граждандардыҥ баштануларыла иштеери ле о. ӧ.) ӧткӱрилет.

Депутаттыҥ таҥынаҥ бойыныҥ ижиниҥ ууламјызы — оныҥ округтагы ижи болуп јат. Бу ишке ӱнбереечилерле тушажулар, граждандарла таҥынаҥ туштажулар, ӱнбереечилердиҥ алдына отчеттор эдери. Шак мындый иштиҥ шылтузында эл-јонло, јондык организацияларла, ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, социальный службалардыҥ учреждениелериле кайра колбуга јол берет. Онойдо ок эл-јондык учурлу кӧдӱриҥилерди белетегени база турулталу болуп јат. Бойыныҥ ӱнбереечилериле ишти једимдӱ тӧзӧӧр амадула бойыныҥ ижин штаб база ӧткӱрет. Мында граждандарла туштажулар ӧдӧт, граждандардыҥ бичиген ле айткан баштанулары база ајаруга алылат.

—Слерде кычыраачыларга айдар сӧзӧр-эрмегер база да бар ла болбой…

—Ончо бу сурактар бастыра депутаттардыҥ корпузыныҥ эрчимдӱ јӧмӧлтӧзиле чечилет. Анчада ла комитеттиҥ турчыларыныҥ ижин аҥылёап темдектеер кӱӱним бар. Он бир депутаттаҥ јӱк ле экӱзинде мыныҥ алдындагы созывтагы парламенттиҥ ижиниҥ ченемели бар. Арткандары јаҥы улус. Је меге озо ло баштап олордыҥ јӱрӱмдик ле ижиндеги ченемели сӱреен учурлу. Комитеттиҥ сегис турчызы ӱредӱ системазында иштеген ле иштеп јат, олордыҥ тӧртӱзи — ӱредӱлик учреждениелердиҥ башкараачылары. Айдарда, бу мындый состав тургузылган сурактардыҥ аайы-бажына билгир, чындык чыгарына, «когыс јерлерди» илезине чыгарарына, бойыныҥ ӧйинде ајару эдерине сӱреен керектӱ. Је ончо ло сурактардыҥ бажына тӱрген-тӱкей чыгып болбозы карамду. Айдарда, алдыста јаан ла каруулу кӧп иш турат.

—Наталья Михайловна, тузалу куучын-эрмек учун јаан быйан. Слерди кӧп тоолу кычыраачылардыҥ адынаҥ чыккан кӱнигерле уткуп, бек су-кадык, депутаттыҥ ижинде јаан једимдер кӱӱнзейдим.

Н. ВАСИЛЬЕВА куучындашкан