Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмде ачык-јарык ла јӱрзе, оору-јобол до бачым табарбас

14.08.2020

—Айсура Васильевна, Слер таланыҥ ковидный госпитали ижин баштаган ла ӧйдӧҥ ала иштегенер бе, каруулу ижер качан тӱгенди?

—Госпиталь бойыныҥ ижин кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде баштаган болзо, мен ого иштеерге кандык айдыҥ 22-чи кӱнинде келгем. Мында меге 2,5 айдыҥ туркунына ишеерге келишти (кӱӱк ле кичӱ изӱ айлар, јаан изӱ айдыҥ тал-ортозы). Бис, 1-кы ла 2-чи бригада, ижисти ол ло тарый баштаганыс.

—Слер ары бойордыҥ кӱӱн-санаагарла айса кемниҥ де сураганыла иштеп барганар ба?

—Јок, тууразынаҥ мени кем де сурабады. Онызы мениҥ бойымныҥ кӱӱним, амадуум болгон деп айдарга јараар. Телекей кеминде алар болзо, бу јаан ла јаҥы оору ине. Айдарда, меге бойыма, балдардыҥ пульмонология бӧлӱгинде иштеп турган кижиге, ижим аайынча јилбӱ болгон. Профессионал јилбӱ баштапкы јерде болор керек.

—Тӧс сурактарга кӧчӧр болзо, мында оору балдарды эмдеери, онойдо ок оору кандый айалгада ӧдӱп турганы јанынаҥ айдып ийзер? Оору ла эмдеш јаан улустыйынаҥ аҥыланат па?

—Балдардыҥ ла јаан улустыҥ эди-каны чек башка ине. Айдарда, оору да база ӧскӧ аайыла ӧдӧт. Кудайга баш, бистиҥ балдарда ооруныҥ уур бӱдӱмдери болбогон. Тегин онойдо ол бар, је госпитальда болбоды. Бистиҥ балдардыҥ эди-каны бек. Айса болзо, ары јанынаҥ анай болгон.

Мен госпитальда иштеп тура, бого јаан оору ӱзеери кандый бир оорулу баланы экелер болор деп чочып туратам. Је база ла кудайдыҥ алкыжыла ондый учурал болбоды.

—Балдар ооруны јеҥил ӧдӱп турган деген шӱӱлтеле Слер јӧп пӧ?

—Эйе, чындап та, олор јеҥил, алдырышпай ӧдӱп чыгат. Је ондый да болзо, оныҥ уур бӱдӱмдери база бар ине. Нениҥ учун коронавируста бойыныҥ аҥылузы бар? Мында, темдектезе, оныҥ ӧдӧтӧн аайы эмеш келишпей јат. Кезикте ол тургуза ла уур бӱдӱмдӱ болот, кезикте бир ле кеминде ӧдӧт. Бис мындый айалгага бир де темикпегенис.

—Бу ооруда Слерге таныш эмес јаны болды ба? Ооруныҥ темдектериле, ӧдӱп јаткан аайыла јуук иштеерге келижерде.

—Рентгенде ковидный пневмония деп ол кӧрӱлбей јат. Тегин ле пневмония ошкош. ЭНКТ-да бис экијандай барган пневмонияны ла коштой ло сӱреен тӱрген тебӱле кей јетпей баратканын кӧрӧдис. Чокымдап айтса, кей јетпей јатканы иле.

Јаан улус оорыйла, јазылган кийнинде узак ӧйгӧ астенический синдром артат. Оноҥ дезе улай ла чагы чыгып, арыыры артат. Тынарда, кей база јетпей, ол ло аайы артат. Чокымдап айтса, пневмония болгон кийнинеҥ фиброз артат, байа ӧкпӧниҥ оорыган јери чек ле кадык эмес, ооруныҥ орды-истери артат.

—Оору јазылган кийнинеҥ, кижиниҥ эди-канын озогы кемине кийдирерге кандый орныктыру эп-аргалар бар?

—Је бу учуралда тынар тыныжы јанынаҥ кенек улустыҥ тоозы кезем кӧптӧӧрдӧҥ айабас. Тургуза ӧйдӧ олор такып шиҥделет, фиброзный кубулталар артып јат. Мынаҥ улам кей јетпей, тынарга кӱч айалга артат.

Симптомдоры-шылтактары јанынаҥ айдар болзо, эҥ ле озо иммунный система јабызап јылыйат. Мында ол ОРВИ-деҥ аҥыланат. Јыткаратаны, амтам алатаны јылыйат. Бу мындый темдектер учурап јат. Је јаантайын эмес. Онызы коронавируска келижет, је туй ла 100 процентке деп айдып болбозыҥ. Кезикте болор, кезик учуралда болбос то аргалу.

Бир кезек бичиктердеҥ кычырганымла, тумчук тынбас, суузы акпас аргалу деп айдылат. Кезиктери дезе тумчуктаҥ суу агар, тамак оорыыр аргалу деп бичигилеп јат. Бу јаҥжыккан ОРВИ — ол кемде де јеҥил, кемде де уур ӧдӧр аргазы бар.

—Оору улусты кандый эм-тусла эмдеп јат?

—Мында эмдеш башка-башка схемала ӧдӧт. Ол ооруныҥ кеминеҥ, шылтактарынаҥ камаанду. Ооруныҥ бӱдӱми јеҥил болзо, противовирусный антибиотиктер берип јадыс. Је бис озо ло баштап ооруныҥ шылтагын, анамнезин, клиниказын кӧрӧдис. Јеҥил бӱдӱмдӱ болзо, противовирусный эмди, «Арбидолды», «Анаферонды» берип јадыс. Антибиотиктер јогынаҥ.

—Айсура Васильевна, Слер такып оорып тургандарга кандый јӧп-сӱме айдып бередер?

—Литературада бичилгениле болзо, качан иммунитет турумкай эмес болзо, бир 3-4 јылдаҥ такып ойто оорыыр арга бар. Оныҥ учун кажы ла кижиге су-кадыгына сӱрекей ајарыҥкай болор керек. Эҥ ле учурлузы – ачык-јарык кӱӱн-санаа сӱрекей керектӱ. Профилактикалык эп-аргаларды, су-кадык јӱрӱмниҥ ээжилерин буспаска темигери керектӱ. Ару-чек јӱрери, кӧп улус јуулган јерлерге шылтагы јогынаҥ барбаза артык. Барарга келишсе, кыйалтазы јогынаҥ маска кийерин ундыбас керек.

—Слер госпиталь јаар кандый кӱӱн-санаала барганар? Ойто оноҥ чыгарарда, санаа-кӱӱн кандый болды?

—Эҥ ле озо профилактикалык иш-керектердиҥ учурын тоогом, баалагам деп айдарга јараар. Коруланарыныҥ эп-аргалары куру јердеҥ табылбаган. Кезик улус мынызын политикалык ойындар да деп айдышкан ине. База да јарт эмес.

Је оору улусла кӧнӱ иштеп, бу оору тегин ле кокыр аайлу керек эмес, а сӱрекей јаан оору болгонын јап-јарт оҥдодым. Чын ла бу оору ӧлӱм-јидимге де, кенек те болуп каларына экелер аргалу. Оныҥ учун база катап айдадым: бойыныҥ, онойдо ок јуук ла эбире јӱрген улустыҥ су-кадыгына каруулу, ајарулу болор керек.

—Бӱгӱнги кӱнде вакцина да, јаҥы белетеген табынтылар да бар. Слердиҥ шӱӱлтегерди угуп ийели. Ол компоненттер јанынаҥ нени айдарар? Прививкаларды кыйалтазы јогынаҥ тугустырар керек пе?

—Эйе, вакциналар табылган. Текши прививкалар јанынаҥ айдар болзо, јакшы керек. Мен прививкалар учун. Је бу јаҥы табылган прививкалардыҥ  турултазын тургуза ла 100 процентке јакшы деп айдып болбозым. Је ченелтени ӧткӧни чын.

Прививкаларды эҥ ле озо медишчилерге, ӱредӱчилерге тургузар деп куучын јӱрет. Оноҥ балдарга тургузар. Бойым јакшы билбей јадып, нени де айдып болбозым.

Коронавирусный инфекция јаҥы оору, ол кандый болоры, оныҥ турултазы эмди тургуза јарты јок. Кажы ла кижиниҥ, јаан да, јаш та улустыҥ эди-каны башка ине. Онызын јӱрӱм бойы кӧргӱзет. Айдылган јӧп-сӱмелер де башка-башка.

Медицинада «Аутоиммунный компонент» («Цитокиновый шторм») деген оҥдомол бар. Ӧкпӧгӧ алярный клеткаларды кийдиргенде, эт-кан ого удура сӱреен кӧп оору (воспалительный) ферменттерди чыгарат. Ол бойыныҥ клеткаларын туй базарга ченежет. Шак мында јаан воспаление барат. Оноҥ улам ӧкпӧ тыҥ оорып,   тыныш јетпей буудакталат. Бу мындый оору тыҥ иммунитеттӱ балдарда база болот. Оору јалкын јалт эткендий, сӱреен тӱрген барат.

Је база аутовеерный компонент бар. Шак бу «Тотцилизумаб» деген препарат база бойын јакшы деп кӧргӱскен.

—Слерге госпитальда јаҥы инфекцияла, јаҥы эмдешле, јаҥы препараттарла иштеерге келишти. Мынаҥ озо ижигерде олор болгон бо? Балдардыҥ јанынаҥ бу мындый эмдешке кандый бир ајару болды ба? Айса олорды мынаҥ озо мындый тыҥ медикаментозный препараттарла база эмдеген бе ?

—Мен иштеп турган ӧйимде уур-кӱч учуралдар болбоды. Айдарда, бу препараттарла балдарды эмдеерге келишпеген.

—Айсура Васильевна, госпитальдагы ижигердиҥ эжизи јанынаҥ айдып берзеер?  Эки-јарым айдыҥ туркунына госпитальдаҥ чыкпаганар ба?

—Канайып чыкпайтан, чыгып турбай. Бис 6 саат (сменаны) иштейле, гостиницага барадыс. Ордыска база ӧскӧ смена келет. База 6 саат амырап, ойто ишке чыгадыс.

Эртен тура 4 саатта туруп, 5 саатта кийинип, 20 минут јогынаҥ 6 саатта ишти аладыс. Оноҥ ойто 12 саатта аҥылу кийимди уштып, душка кирип, ойто гостиницага барадыс. Смена коногына 24 саатка улалат.

Баштап ла мындый костюмла 6 сааттыҥ туркунына иштеерге кӱчке келишкен.  Очки, маска – је табынча темиге берериҥ. Изӱдеҥ, чыктаҥ улам эт-канда бызырымдар чыккан да болзо,  је кем јок.

—Ол ӧйдӧ пандемияныҥ чек ле кызу тужы ине. Кандый уур-кӱчтер болгон. Оору улустыҥ санаа-кӱӱни кандый болгон?

—Бу кызу ӧйдӧ Кош-Агаш аймактаҥ јаан оору улус кӧп келген, кезиги уур-кӱч айалгада. Коронавирус ла деп сӧсти укса, улус чек чочып, коркый беретен. Кӧстиҥ јажы болгон ло…

—Госпитальда бойыныҥ психологы болгон бо?

—Психологтор болгон болзо, сӱреен јакшы болор эди. Бис бойыстыҥ эҥ ле баштапкы пациенттеристи ончозын ундыбаганыс, олор бистиҥ санаабыста. Олор санааркап јат, бис дезе олор учун санааркаганыс.

—Балдар кандый, олордыҥ санаа-кӱӱни кандый болды?

—Балдар сӱреен токыналу болды. Балдар кӧп лӧ јаны ада-энезинеҥ камаанду ине. Ада-энези токыналу, айдарда, балдары база токыналда.

Бисте 8-9 айлу, 1 јашту болчомдордоҥ ала 18 јашка јетире балдар. Бӱгӱнги кӱнде госпитальда 25 бала бар. Балдар тӱҥей ле чочып-коркып турбай. Мениҥ иштеген ӧйимде тӧп балдар болгон. Эҥ баштапкыларыныҥ ортозында бир уул палатада катуныҥ јеринде јӱрген кижиле кожо јаткан. Госпитальда балдар ла јаан улус бир ле палатада. Мында балдардыҥ да, јаан да улустыҥ пульмонологторы, хирургтар, ончозы бир ле госпитальда, палаталарда иштеген. Је балалу кижи балазыла кожо таҥынаҥ палатада јадат.

—Јаан удабай школдор иштеп баштаар. Слер ӱредӱчилерге, ӱренчиктерге кандый јӧп-сӱмелер айдып беререр?

—Качан балдар дистанционный ӱредӱге кӧчӧрдӧ, оору балдардыҥ тоозы кезем астаган. Балдар да бой-бойлорыла јуук колбулу болбогон ине.

Јаан улустыҥ тоозы јаскыда да, эмди де ол ло кӧп бойы артат.

Эмди школдордо ӱредӱ башталза, колбулар кӧптӧӧр. Мында тегин ОРВИ де кӧптӧӧр. Сыгын ай база да кирелӱ, токыналу болор. Је ӱлӱрген, кӱчӱрген, јаҥар айларда  оору кӧптӧӧр, оноҥ јаскыда база да тыҥыыр.

Дистанционный ӱредӱ, карантин, маска болуп, айалга кирезинде болгон деп айдарга јараар. Карантинди тегиндӱ кийдирбеген ине.

Мында эпидемиологтордыҥ ижин темдектеер керек. Кемиле, учурыла олор јаан ишти ак-чек бӱдӱрип јат.

—Айсура Васильевна, госпиталь иштеп кӧндӱккен де болзо, уур-кӱчтер болгон бо?

—Эйе, болгон ло. Госпитальда оору улустыҥ тоозы кӧптӧп баштаарда, Турачакта оныҥ филиалы ачылган. Оорузы чала јеҥил улусты, 10 кижидеҥ, илелеп, талдап аткарганыс. Оорузыныҥ аайын кӧрӱп, кажы ла пациентле таҥынаҥ куучындажып јадыҥ. Олор јӧпсинет.

Бистиҥ эмчиликтиҥ база бир филиалы Маймада ачылган.

—Эл-јон ортодо јартамалду ишти ӧткӱрери керектӱ бе? Оорыган улуска ајару керек пе, ол јанынаҥ Слердиҥ шӱӱлтегерди угуп ийели?

—Јартамалду иш сӱреен керектӱ. Кем де оорыбазым деп айдып болбос ине. Оору бистеҥ сурабас. Ӱзеери бу ооруны – воздушно-капельный деп айдып јат. Оныҥ учун улус кыйгастажып ӧштӧжӧтӧни неге де јарабас.

—Врачтар ОРВИ де болзо, «коронавирус» деген диагноз тургузат деген куучындарда тӧзӧгӧ бар ба?

—Јок, ондый эмес. Мында аҥылу ајаруда ӧскӧ айалга. Бисте, республикада, сок јаҥыс республикан эмчилик деп ончобыс јакшы билерис. Качан бис ары коронавирусты «кийдирзес», эмчиликти карантинге бӧктӧп салар. Ӧскӧ эмчилик јок. Оныҥ учун мында озо баштап коронавируска шиҥдеп јат. Ончо бийик температуралу улусты мында кӧрӧт.

Керек дезе, «Скорый» температуралу, соогы јайылып, тыныжы буулып турган пациентти озо ло баштап инфекционныйга апарат.  Качан уур степеньдӱ болзо, озо госпитальга экелип јат.

Врачтардыҥ ижи кӧп. Статотчеттор ло оноҥ кӧп иш.

—Айсура Васильевна, пандемияла колбой госпитальда иштеген врачтар бойына, байла, кӧпти алган.

—Ӧткӧн кыска, је сӱрекей кӱч ле каруулу ӧйдиҥ туркунына коронавирусты илезине чыгарары, эмдеери, оноҥ чеберленери јанынаҥ ченемел бар. Мында бу айалгада иш тӧзӧмӧлдӱ ӧткӧн лӧ ӧдӧт.

Инфекционный эмчиликтиҥ тӧзӧгӧзи, базазы болор керек. Эмчилик эмдиги ӧйдиҥ бийик технологиязыла (кислород, эдим-тудум јепсел) бастыра јанынаҥ јеткилделер учурлу. Мында онойдо ок реанимационный палата болор керек.

—Слер Гигиена аайынча тӧс јердиҥ ижи керегинде толу эрмекле айдып берзер?

—Бу тӧс јердиҥ ӧмӧлиги керегинде јаҥыс ла јакшы сӧстӧр айдарым. Олор анализтерди тӱни-тӱжи,  амыры јогынаҥ ӧйинде эдип јат. Онойдо ок ончо медишчилердиҥ темдектезе, эпидемиологтордыҥ, дезинфекторлордыҥ, баштамы звеноныҥ, бистиҥ де, јаан да улустыҥ пульмонология бӧлӱктериниҥ ишчилериниҥ каруулу, нерелӱ ижин темдектеер керек. Кажы ла ишчи ижин ак-чек бӱдӱрет. Бир сӧслӧ, бистиҥ Алтай Республиканыҥ медишчилериниҥ ижи керектӱ кеминде, ченемели, билгири артыгынча.

Эрмек-куучынымныҥ учкары эл-јонды ичкери јарык кӱӱн-санаала јӱрзин, эҥ јаан байлыгын  — су-кадыгын кичеезин, су-кадык јӱрӱмле јӱрӱп, ончо эээжи-некелтелерди кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрип турзын деп баштанадым. Слердиҥ су-кадыгар бойордоҥ кӧнӱ камаанду ине.

—Айсура Васильевна, эрмек-куучын учун быйан. Эл-јонго тузалу ижигерге јолор ачык ла болзын.

К. ПИЯНТИНОВА