Алтайдын Чолмоны

Јураган јуруктарыла, ойгорлык ӱредӱзиле танылу

14.08.2020

Јурукчыныҥ кажы ла ижинде, јуругында бойыныҥ јолы, тӱӱкизи. Темдектезе, «Тайганыҥ ээзи» деген јурукта — мајалай ӧрӧкӧн. Бу јурукла мындый учурал болгон. Айылга тӱҥӱр тудуп турган алтай эр кижи келген. Ол јурукка јууктай базып: «17 јыл сакыган јуругым једип келди» деп, сӱӱнгенин јажырбай айтты. Кӧрӧр болзо, байагы мајалай бу эрдиҥ байлу аҥы болуптыр.

Павел Ойношев ӱч телекейле (Ӱстиги, Орто ло Алтыгы) колбу, тил тудуп турган кӧрӧр-сезер улустыҥ айтканын, олордыҥ ойгорлык сӧзин јуруктарына салат. Мын-да јурукчыныҥ бойыныҥ кӧрӱми, сезими чыгып келет. Тегин улус бу ла ӧйлӧ, бӱгӱнги кӱнле јӱрӱп турган болзо, јурукчы келер ӧйди аҥылу кӧрӱмиле, сезимиле кӧрӧт лӧ јуруктарында чыгарат. Јердиҥ ары јаны, база бир јаан телекей тегин улуска туйук, јабык болзо, јурукчы дезе оны ӧдӱп, кӧрӧӧчиге бойыныҥ кӧргӧнин-сескенин јуруктары ажыра айдарга, јартаарга ченежет.

Бу јурукчыны аҥылу кӧрӱмдӱ, куучынду ойгорчы деп айдарга јараар. Ол бойыныҥ ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥдаган јаҥын, јаҥжыгуларын, калык чӱмделгезин, тӱӱкизин сӱреен јакшы билер. Онойдо ок ол телекейдиҥ ады-чуузы јер-алтайды ӧткӧн јурукчыларыныҥ јуруктарыла, тӱӱкиниҥ ле кудай јаҥдарыныҥ бичик-биликтериле соныркап, јилбиркеп, кӧп кычырат.

Јуруктарыныҥ кажызында ла тереҥ учурлу ойгорлык шӱӱлте. Јуруктары, ондо јуралган сӱр-кеберлер качан, кандый ӧйдӧ, кандый айалгада чыгып турганын ол бойы мынайда јартады: «Ак чаазынды алган ла јерде, кыска ӧйдиҥ туркунына кандый да точкаларды, чийӱчектерди колым бойы ла «апарат», оноҥ ары ишке кӧнӱ кире бередим». Оноҥ ло бир канча кӱннеҥ саҥ башка куулгазын бӱдӱмдӱ, ойгорлык учурлу јурук ак чаазында јадат, кӧрӧӧчини санандырат, јилбиркедет. Шак ол куулгазын сӱр-кеберлер кайдаҥ келип турган болотон? Ары јанынаҥ кӧрӧр-сезер улусты албаты «ӱч кӧстӱ» деп айдып јат. Је бу Павел Петровичтиҥ куучынын угуп, јуруктарын кӧрӱп, шак ла јайалтазы јаан јерлежисте та тӧрт, та беш кӧс деп кайкаары артат.

Ол ӱредӱзи аайынча архитектор, айдарда, ӧзӧгине конгонын, сескенин ак чаазынга јеп-јеҥилчеҥ чийӱчектердиҥ, геометриялык фигуралардыҥ болужыла салат. Тоолордыҥ, геометрияныҥ јӱзӱн-башка фигураларыныҥ јебрен учурын, јажыдын сӱреен јакшы ла тереҥ билери мында лапту кӧрӱлет.

Павел Ойношевте јурукчыныҥ аҥылу бийик ӱредӱзи јок. Ол тургуза ӧйдӧ амыралтада инженер-строитель, архитектор. Амыралтага чыгып, токынаган ӧйдӧ јуранатан-чӱмдейтен јайалтазы ачылып, јаан јолына чыккан. Јуруктарды база чӱмдеп јат деп айдарга јараар. Канча кат учурлу ӱлгерлери — ак чаазында, олор сени бойына кычырат.

Павел Петровичтиҥ айтканыла, јураары — аҥылу бийик ӱредӱзин алган јурукчыныҥ јайымы кирелӱ, оны кепке кийдирип, бир ле ууламјыла иштеерине чокум ӱредӱ алат. Јайым јурукчы бойыныҥ алдында, бойыныҥ кӧрӱмиле, јӱрегиниҥ айтканыла јуранат. Јурукчыныҥ темдектегениле: «Кижиниҥ кӧзи јӱк ле тӧрт ӧҥди кӧрӧт, арткандары дезе јӱк ле ол ӧҥдӧрдиҥ бой-бойыла колболышканы эмезе бириккени болуп јат». Ол бойыныҥ јуруктарын гелевый ручканыҥ, кара, кызыл, кӧк-кызыл ла чаҥкыр ӧҥдӧрдиҥ болужыла јурайт. Ак чаазынды алган ла јерде, ол ручкала ӱчтолыкты, квадратты, тегеликти јеп-јеҥилчеҥ, билдирер-билдирбес чийӱчектердиҥ болужыла јурап, оноҥ ары пирамиданы, кубты чӱрче ле јурап, ижиниҥ учурын, аайын јартады. Оныҥ јартаганыла, квадраттыҥ ичинде канча-канча кат јурук салылат. Темдектезе, «Аттиланыҥ кожоҥы» деген јаҥы ижи. Кычыраачылар, байла, Аттила деген јалтанбас баатырды јакшы билер. Тӱӱкини јакшы билер кӧрӧӧчи јурук «Аттиланыҥ кожоҥы» деп адалганын кычырып ла ийзе, алып-баатырдыҥ мактулу, нерелӱ керектерине учурлалган «туујы-кожоҥды» јуруктыҥ «тилиле» бойына ачып алар аргалу. Јурукчы бу јуругы керегинде мынайда айтты: «Мында озогы кижи топшуур согуп отуры. Оныҥ алтыгы јанында база бир кижиниҥ кебери, сомы. Чике бажында Аттила бойы, оныҥ алды јанында јаба бастырткан римлянныҥ, оноҥ ары перстиҥ кеберлери».

Павел Петровичтиҥ экче квадраттыҥ ичинде јуруктары канча-канча кат. Јаҥыс ла ол мындый эп-аргала тузаланат, јуранат.

База бир јурук «Ары јанынаҥ. Бери јанынаҥ» деп адалат. Бу јурукта он ӱч кижиниҥ сӱр-кебери. Јилбиркек кычыраачы јуруктардыҥ кажызын ла канча катаптаҥ ајыктап кӧрзӧ, бойына кӧпти ачар аргалу. Је мында онойдо ок кӧрӧӧчиниҥ бойыныҥ кӧрӱми, сезими, байа «ӱчинчи кӧзи» кандый кеминде болгонынаҥ, байла, база камаанду. Бир јуруктыҥ ичинде канча-канча јуруктар салыларда, оныҥ ончозын чын-чике «кычырары», байла, база јайалта деп айдар керек.

«Бије» деген јуругында эки-ӱч кижиниҥ сомы, сӱр-кебери кейде, бийик учушта. Бије ажыра кижиге сӱреен јаан ийде келет, кӱӱн-санаазы, ич-телекейи чечилип, јайымга чыгат дегенин јурукчы бойыныҥ јуругында кӧргӱзет.

База бир јуругы «Кайчылар». «Кайчылар јаан кай чӧрчӧктӧрди кайлап, баатырларды ак-јарыкка чыгара тартадылар. Оноҥ кайын токтодып, байагы баатырлар-ды јабызадып, токынадып болбой саладылар. Бу учуралда олор кайра јолын таппай, ада-ӧбӧкӧлӧрин айланат.  Оныҥ учун олорды токынадып јандыратанын ундыбас керек» — деп, Павел Петрович айтты.

Павел Ойношевтиҥ  јарлалып јаткан јуруктарыныҥ кажызын да алза, ондо сӱреен тереҥ ойгорлык шӱӱлте салылган. Јурукчыныҥ айтканыла, ол јурукты озо бойында бӱткӱлинче кӧрӱп салат.

Нениҥ учун јурукты кыйалтазы јогынаҥ экче квадратка кийдирер керек? Јурукчыныҥ јартаганыла, јурукты квадратка кийдирбеген кийнинде, ол јайа барар. Мында дезе шак ол квадраттыҥ ичинде канча кат јурукты бой-бойына эптештире салала, байа бакчалап-шаабай, келтейлеринде бош, јайым јерлер артыргызары учурлу. Ондо база ӧскӧ јеҥил, чичкечек јуруктар, сӱр-темдектер болоры база керектӱ. Бу ок ӧйдӧ јурук јайым, элкем-телкем тынар, јӱрер керек болуптыр.

Нениҥ учун ӱчтолыктаҥ јурук јолын алынат деген суракка јурукчы база јартады: «Јер-телекейдиҥ, јер-јыҥыстыҥ тӧзӧгӧзи ӱчтолык болордо, мен оныҥ учурын бойыма јартап, ижимде ченеп, тузаланып, кӧндӱгип, бу ижимде бойымныҥ јолымды таптым деп айдарга јараар».

Павел Ойношевтиҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзи эҥ ле баштап 2016 јылдыҥ кӱӱк айында Эл библиотекада «Очевидные иллюзии» деп адалып ӧткӧн эди. Ол ло јылдыҥ кӱзинде, Сары бӱрде, јурукчы бойыныҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзин јерлештерине белетеп, тӧрӧл јурты Беш-Ӧзӧктӧ ӧткӱрген. Јурукчыны јӧмӧп, болужып јӱргенин баалап, Павел Петрович јерлештерине быйан-ду сӧстӧрин айдат. Оныҥ кийнинде 2017 јылда оныҥ јайаандык иштериниҥ кӧрӱзи Эл музейде ӧткӧн. Кӧрӧӧчилер јурукчыныҥ иштерин бийик баалаган. Бу јуук ӧйдӧ кӧрӱ база катап Эл библиотекада, эл университетте ӧткӧн. Јуруктарга јилбӱ јаан болгон. Јаан да, јаш та кӧрӧӧчилер Павел Ойношевтиҥ ады-јолын, ойгорлык учурлу јуруктарын, ӱлгерлерин бойлорына ачты.

Оныҥ јайаан јайалтазын, узын баалаган, керелеген кайралдары кӧп лӧ. Темдектезе, калыктар ортодогы «Этническая культура — Алтай» деген фестиваль-кӧрӱ-маргаанныҥ (Москва-Лондон, 2016) јеҥӱчилиниҥ дипломы, «Притяжение Алтая» кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачызы (Барнаул, 2017). Јурукчыныҥ јайаандык ижин чындык, јолду баалап, бойыныҥ сӧзин, шӱӱлтезин кӧрӧӧчилер, јерлештери айдып турганы јарамыкту. Оныҥ једимдери, јеҥӱлери јанынаҥ айдатан, бичийтен јииттер бар, база да болор деп иженедис.  Мындый јаан устаҥ кӧпкӧ ӱренерге, кӧпти угарга јаан ырыс эмей…

Јурукчыныҥ «Тайганыҥ ээзи», «Кайчылар», «Аттила», «Бай-Терек», «Ак-Айас», «Ары јанынаҥ. Бери јанынаҥ», «Колодец» ле о. ӧ. јуруктарынаҥ ару, јылу ла јарык ийде, тыныш, јайым кӱӱн-санаа келет… Ак чаазынга салган куулгазын телекейдиҥ агару ла байлу, јажытту куучынын-чӱмдемелин кезик аразында јартаарга бачым ӱстине сӧс тӧ табылбас ине. Оныҥ учун олорды кӧслӧ кӧрӧри, јӱрегиҥ нени айдарын угары, тыҥдаары, байла, сӱреен керектӱ.

Павел Петрович байлык ченемелдӱ архитектор, эмди де каланыҥ ич ле тыш бӱдӱмин, онойдо ок аймактардыҥ тӧс јурттарын алтай ӧзӧктӱ, ууламјылу эдип кӧп тоолу ӱлекерлер тургузып иштеер аргазы да, ченемели де артыгынча деп айдар керек. Эмезе, Чуйдыҥ јолыныҥ јаказыла барган јерлерди алтай калыктыҥ чӱмдемелинеҥ, кай чӧрчӧктӧринеҥ, тӱӱкизинеҥ, соојыҥдарынаҥ алынган кайкамчылу алып-баатырларды, кезерлерди де јурап кееркедер аргазы бар. Айдарда, јерлештерин сӱӱндирер иштер эмди де кӧп болор деп иженели.

К. ПИЯНТИНОВА