Алтайдын Чолмоны

Нацӱлекерлерди бӱдӱрериниҥ сурактары шӱӱжилген

14.08.2020

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин национальный ӱлекерлерди бӱдӱрериниҥ сурактарына учурлалган јуунды куран айдыҥ 10-чы кӱнинде ӧткӱрген.

Јуунныҥ ижинде «Национальный тӧс ууламјылар» АНО-ныҥ гендиректоры София Малявина, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Виталий Махалов, тергеениҥ государственный јаҥыныҥ бӱдӱреечи органдарыныҥ башкараачылары, муниципал тӧзӧмӧлдӧрдиҥ јаандары турушкан.

АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикинниҥ јетиргениле, тергееде 11 нацӱлекерле колбулу  иштерди бӱдӱрери ӧдӧт, олор аайынча 47 тергеелик программалар иштейт. 2020 јылда олорды бӱдӱрерине башка-башка кеминде бюджеттердеҥ, анайда ок бюджеттеҥ эмес аргалардаҥ 5,7 млрд салковой акча чыгарылган.

Профильный министерстволордыҥ башкараачылары нацӱлекерлер кеминде кандый иштер ӧткӱрилип турганы керегинде јетирӱлер эткен.

Демография, ӱредӱ ле су-кадыкты корыыры

«Демография» нацӱлекердиҥ «Эпшилерди ишле јеткилдеерин јӧмӧӧри — ӱч јашка јетире балдарга школдоҥ озо ӱредӱ берерине айалгалар тӧзӧӧри» деген ӱлекери аайынча ясельный группаларлу 13 детсад тудулат. Олор тузаланарына ӧдӱп јаткан јылда табыштырылар учурлу. База ӱч детсадты тудары темдектелет.

Олег Хорохордин Улаганда, Кош-Агашта, Маймада ла Турачак аймакта Бийка јуртта балдардыҥ школдоҥ озо учреждениелерин тударыныҥ ӧйине ле чыҥдыйына аҥылу ајару этсин деп јакылта берген.

«Кажы ла неделе сайын мониторинг ӧткӱрилет, муниципал тӧзӧмӧлдӧрдиҥ башкараачылары бастыра ӱлекерлерди бойыныҥ шиҥжӱзинде тудат. Бис кажы ла ууламјы аайынча иштерди ӧйлӱ-ӧйинде бӱдӱрериле башкарынар, улуска сӧзисти берген объекттерди тудуп салар учурлу» — деп, тергеениҥ башчызы айткан.

Анайда ок республиканыҥ башкараачызы «Ӱредӱ» нацӱлекер аайынча Горно-Алтайскта Заимка микрорайондо ло Кӧксуу-Оозы јуртта школдор тудары аайынча иштерди тыҥыдары керектӱзине ајару эткен. Олордо тудум иштер канайда ӧдӱп турганы кажы ла кӱн шиҥделет, тӱни-тӱжи ӧткӱрилип турган онлайн-ширтӱ тузаланылып турган.

Тергеениҥ 96 школын, тӧрт орто профессионал учреждениелерди компьютерлерле, цифровой панельдерле, планшеттерле нацӱлекер аайынча јеткилдеери темдектелет. Тергееге бастыра тӧрт муҥнаҥ кӧп компьютерный техника келер.

Јаҥы ӱредӱлӱ јыл башталганынаҥ ала 14 јаҥы мобильный кванториумдар иштеп баштаар, олордыҥ шылтузында республиканыҥ јеринде јадып турган балдардыҥ 75 проценти ӱзеери ӱредӱ алар арга болор.

Эл-јонго медициналык болуш јетирерин јеткилдеери јанынаҥ кеми јаан иш ӧткӱрилет. Темдектезе, «Су-кадыкты корыыры» нацӱлекер аайынча быјыл 16 ФАП тудары темдектелген. Ол тоодо Оҥдой аймакта тогус ФАП (Боочы, Ӧлӧтӱ, Буландык, Туйакту, Хабаровка,  Талду, Шибее, Кичӱ Ийин, Кайырлык), Кан-Оозы аймакта ӱч ФАП (Јодролу, Моты-Оозы, Кӧзӱл), Кӧксуу-Оозы аймакта Огневка јуртта, Шабалин аймакта Јаан-Чаргы јуртта, Кош-Агаш  аймакта Телеҥит-Сортогой јуртта, Чамал аймакта Толгойок јуртта бирдеҥ тудулар.

Узак ӧйдиҥ туркунына тудулып јаткан объектти — республикан эмчиликтиҥ балдардыҥ хирургический корпузыныҥ экинчи блогын учына јетире тудары тӱгенип калган деп айдарга јараар. Тудум-монтажный иштер график аайынча ӧткӧн лӧ олор план аайынча јаан изӱ айдыҥ 31-чи кӱнинде тӱгенер учурлу болгон. Эмди тураны эмчиликтиҥ хирургический блогыла инженерный коммуникацияларла колбооры арткан. Је анда коронавирусла оорып турган улуска моногоспиталь ачылган учун, адакы ол иштер удурумга токтодылган. Бастыра иштерди ӱлӱрген айдыҥ учы кирезинде тӱгезери темдектелет.

Спорт ло культура

Школдордыҥ 13 спорт клубтарын тӧзӧӧри, школдордогы 25 стадионды ла площадкаларды спорттыҥ јепсел-јазалдарыла јеткилдеери 2020 јылда «Ӱредӱ» деп нацӱлекер аайынча ӧдӧри темдектелет. Анайда ок он спортзалды јазаар иштер ӧдӧт — Чаргы-Оозында, Ӧлӧтӱде, Кеҥиде, Паспаулда, Йогачта, Шыргайтыда, Чопошто, Катандуда, Сугашта, Чаган-Узунда.

«Демография» нацӱлекердиҥ «Спорт — јӱрӱмниҥ ээжизи» деген тергеелик ӱлекери аайынча иш-керектерди бӱдӱргениниҥ шылтузында быјыл хоккейный коробкаларды тургузарына јазалдар садылып алылган. Андый коробкалардыҥ он комплекти Йогач, Чой, Кызыл-Ӧзӧк, Шабалин, Кош-Агаш, Оҥдой, Ӱзнези, Акташ, Кӧксуу-Оозы, Экинур јурттардӧӧн аткарылган. Анайда ок хоккей јанынаҥ спорт белетениш ӧткӱрип турган организацияларга јазалдар садылып алылган. Нацӱлекер аайынча Шабалин, Чамал, Чой аймактар ГТО-го керектӱ площадкалар алган, «Спартак» стадиондо футболдыҥ јалаҥыныҥ ӱсти јаҥыртылган.

«Культура» деген нацӱлекер аайынча Кош-Агаш аймакта Белтир јуртта культураныҥ јурт туразын тудары улалганча. Бу ишти 2021 јылда тӱгезери темдектелген. Анайда ок федерал тӧс јердӧӧн культураныҥ база 16 јурт тураларын текшилей јазаары јанынаҥ угузу бичик аткарылган.

Горно-Алтайсктагы балдардыҥ 1-кы таҥмалу кӱӱлик школы кӱӱлик јазалдар алган, ол тоодо цифровой пианино, кабинетный рояль, анайда ок кӱӱлик аайынча литература, кӱӱлик ойноткыларга не-немелер. Сыгын айда база кӱӱлик ойноткылар келер керек.

Федерал тӧс јер Майма аймактыҥ модельный библиотеканы јепсеери јанынаҥ угузу бичигин јараткан. Библиотека келер јылда ачылар. Модельный стандартла болзо, јажыла, јилбӱ-керексиништериле башка-башка кычыраачыларга јарамыкту эмдиги ӧйдиҥ библиотечный тӧзӧлгӧзи тӧзӧлӧр. Анайда ок учреждениелерде су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улусты јеткилдеерине јарамыкту бастыра айалгалар тӧзӧлӧт.

Улус јаткан јерлерди јарандырары ла јолдор

Тергееде јолдорды јазаары јанынаҥ элбек кемдӱ иштер «Јеткер јок ло чыҥдый автомобильный јолдор» деген нацӱлекер аайынча экинчи јыл ӧдӧт. Ӧткӧн јылда 60 километр јолдор јазалган болзо, быјыл узуны 155 километрдеҥ кӧп јолдорды јазаар иш бастыразына јуук аймактарда ӧдӧр.

Тергеелик јолдордо 22 участокты, Горно-Алтайскта ла Маймада — јербойында учурлу јолдордыҥ 11 бӧлӱгин јазаары темдектелген. Јолдордыҥ кезик бӧлӱктери ӧйинеҥ озо јазалып калган. Темдектезе, Кан-Оозы-Коргон деген автојолдыҥ бӧлӱги. Планда темдектелгениле, бу јолды бӱткӱлинче орныктырары 2024 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына ӧдӱп калар. Тергеелик јолдордо — Паспаул-Каракӧпши-Красносельск деген автојолдыҥ текши узуны 7,4 километр кире эки бӧлӱги, Ӱстиги-Каракуш јурттыҥ јанында узуны 8 километр кире јол.

«Улус јадар туралар ла каланыҥ јери» нацӱлекер аайынча туралардыҥ јанын ла эл-јондык јерлерди јарандырары аайынча элбек кемдӱ иштер ӧдӧт. Республиканыҥ тӧс калазында — кӧп квартираларлу беш тураныҥ јанын, анайда ок каладагы культураныҥ ла амыраарыныҥ паркыныҥ јанында Майма сууны јараттай јерди, Коммунистический проспекттиҥ эжер јанында тротуарды јарандырары.

Аймактарда эл-јондык 15 јерди јарандырар иш ӧдӧт, олордыҥ тоозында кереестерди, скверлерди, спорттыҥ ла балдардыҥ площадкаларын, аймактардыҥ тӧс јерлеринде тепсеҥдерди јарандырары.

Аргачылык ла экология

«Кичӱ ле орто аргачылык ла таҥынаҥ аргачылык баштаҥкайларды јӧмӧӧри» деп национальный ӱлекер аайынча Майма аймактыҥ јеринде тергее ичинде  баштапкы агропарк тудулат. Иштер график аайынча ӧдӧт. Ӱлекерди «Заря» деген јуртээлемдик потребительский кооператив бӱдӱрет — бойыныҥ акчазыла,  АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы јанынаҥ грант-јӧмӧлтӧлӧ, нацӱлекердиҥ федерал акча-манадыла.

Алтай Республикага ӧрт ӧчӱрер ле агашээлемдик техника «Экология» деген нацӱлекер аайынча келет. Ол техника тергеени ӧрттӧрдӧҥ јаан уч-турулталу корыыр, агашты орныктырарын јеткилдеер арга берер. Быјыл бастыра 45 техника келер керек.

Субъекттиҥ јарамыкту ченемели

Јуун ӧдӧр тушта «Национальный тӧс ууламјылар» АНО-ныҥ генеральный директоры София Малявинаныҥ темдектегениле, Алтай Республика нацӱлекерлерди бӱдӱрери јанынаҥ кӧргӱзӱлер аайынча јакшы айалгада туруп јат. Оныҥ айтканыла, нацӱлекерлер аайынча ӧткӱрилип турган иш-керектер керегинде јетирӱлерди эл-јонго јетирери јанынаҥ јаан иш ӧдӧт.

«Калада јарамыкту айалга тӧзӧӧри» деп  программаны бӱдӱрери аайынча тергееде јакшынак ченемел бар болгонына ајару эткен — муниципал тӧзӧмӧлдӧрдиҥ јеринде ӱлекерлерди шӱӱжерине эл-јонды тартып алары јанынаҥ.

«Алтай Республикада ичкери ӧзӱмниҥ јаан аргалары бар. Ол тоодо кӧп тоолу нацӱлекерлерди бӱдӱрери јанынаҥ, олордыҥ ортозында — «Албатылар ортодо кооперация ла экспорт». Тургуза ӧйдӧ тергее башка-башка продукцияны экспортко аткарат, келер ӧйдӧ сырье иштеп аларын ла оноҥ не-неме эдип чыгарарын элбедери, биологический эрчимдӱ кожумактарды, фармацевтический кластердиҥ продукциязын экспортировать эдери темдектелет» — деп, София Малявина айткан.

Анайда ок албаты-јонго медболушты текшилей јетирери јанынаҥ јарамыкту ишти темдектеген, темдектезе, јурттарда ФАП-тар тударын.

Олег Хорохординниҥ айтканыла, нацӱлекерлер аайынча чокым иштер ӧткӱрери темдектелген. Олор тергееде јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйын јарандырарына ууландырылган. Су-кадыкты корыырыныҥ, ӱредӱликтиҥ, культураныҥ, јурт ээлемниҥ, јол ээлемниҥ бӧлӱктеринде инфраструктураны элбеде јаҥыртары темдектелет деген.

«Тергеениҥ албаты-јоны тӧс ајаруда. Оныҥ да учун нацӱлекерлер јадын-јӱрӱмниҥ кемин бийиктедерине, улуска јадарына, улус бойыныҥ аргаларын толо кеминде тузаланарына јарамыкту айалгалар тӧзӧӧрине ууландырылган. Республиканыҥ кажы ла кижизи нацӱлекерлерди бӱдӱрери јанынаҥ чокым уч-турулталарды кӧрӧр аргалу болоры јаан учурлу» — деп, тергеениҥ башкараачызы адакыда айткан.

АР-дыҥ башкарузыныҥ пресс-службазы