Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Энениҥ ырызы — балдарында

18.08.2020

Öткöн jылда Чаргы-Оозы jуртта Кан-Оозы аймактыҥ ончо спортчыларын jууган спартакиадада Кырлык jурттаҥ jаан jашту öрöкöнди, Бапай (Валентина) Бархатовна Аладякованы, сÿреен сонуркап аjарган эдим. Сегизен тöрт jашту öрöкöн jуртыныҥ спортчылары учун «ооруп», маргаандарда бажынаҥ ала учына jетире турушкан. Спорттыҥ ветераны ÿч кÿн улай öткöн спартакиададаҥ орой эҥирде Кырлыктӧӧн jанар, таҥ эртеледе ойто кайра Чаргы-Оозына jедип барар. Jерлештери кандый бир спорттыҥ бÿдÿмиле эҥ артык кöргÿзÿлÿ болгондо, Бапай Бархатовна акту jÿрегинеҥ сÿÿнет. Тегиндÿ айтпаган эмей — кижиниҥ кÿÿнинеҥ jаан неме jок. Кÿÿниле иштеген улустыҥ ижи эрчимдÿ, кереги чыдым болор. Бастыра кÿÿниле спортты сÿÿген öрöкöн канчын jиит öйинеҥ ала jуртыныҥ да, аймагыныҥ да, областьтыҥ да адын канча спорт маргаандарда корулаган. Бойы канча ÿйе балдар ÿредип, ÿредÿчиниҥ адын бийик апарган, Бапай Бархатовна — РФ-тыҥ албатылык ÿредÿлигиниҥ отличниги. Ого ÿзеери, он баланыҥ кару энези болуп, «Быйанду Эне» деп нерелÿ атла адаткан эпши.

Бир кÿн Кырлык jуртка барып, ачык-jарык кылык-jаҥду öрöкöнниҥ айылына келдим. Мениҥ газетке Бапай Бархатовна керегинде бичимел белетеерге турган кÿÿнимди угуп, колын jаҥып ийди: «Бу мен jÿрÿмимде тыҥ ла неме этпедим, мени тайарга бичиирге!» Канайып тайарга? Кижи кижиле бай, тöрöлисти кöдÿрген, jаш ÿйеге тем берген jаан jаштуларыс – бистиҥ тöзööнис. Мынайып, эптеп, койу сÿттÿ чайдаҥ амзап, куучын-кумый чöйиле берди.

Бÿгÿнги кÿнде Бапай Бархатовна сегизен алты jашка ууланып jат. Чыккан-öскöн jери Мöндÿр-Соккон jурт эмтир. Сойоҥ сööктÿ Бархат ла Кара Аладяковтордыҥ билезинде чыккан. Ада-энези сÿреен иштеҥкей улус болгон. Адазы бичик-билик, орус тил билбес те болзо, Мöндÿр-Соккондо jурт Советтиҥ председатели болгон эмтир. Кийнинде Кан-Оозы jуртка кöчÿп, мындагы јурт Советтиҥ председатели болгон, соҥында Кырлык jуртты билгир башкарган. Улустыҥ айдыжыла, Бархат тöп кылык-jаҥду, сÿрекей чындык кижи болгон, айдар болзо — сöзи быжу, иш этсе – турулталу. «Адам Мöндÿр-Сокконныҥ јурт Совединиҥ председатели болуп турарда, санаамга кирет, нöкöри Самачин Теркиш деп кижи Кырлык jурттыҥ председатели болуп иштеген. Экÿ атту jортуп, эки jурттыҥ ортозында туштажатан jери бар, jолугып, иш-тош керегинде куучындажып, бой-бойынаҥ эп-арганы угужып туратан» — деп, Бапай Бархатовна jаш öйин эске алып куучындайт. Чындап, бу экÿниҥ ижи керегинде Иван Васильевич Шодоевтиҥ «Таҥ алдында» деп романында да айдылган эди. Турулталу ижи учун Аладяков Бархат Ленинниҥ ордениле кайралдаткан. Ол öйдö бу учуры бийик кайрал болгон. Бапай Бархатовна адазынаҥ кöпти ÿренген, ол адазын тоогонын, сÿÿгенин керелеп, кийнинде айыл-jурт тöзööрдö, öбöкöзин де солубай, Аладякова болуп артып калган эмтир.

Jабаганда школдыҥ сегис клазын божодып, Бапай Бархатовна Горно-Алтайсктыҥ педучилищезине кирип, ÿредÿчиге ÿренген. Бу ла öйдö ол спортло тыҥ jилбиркеп, училищениҥ ончо маргаандарында туружып баштаган эмтир. Чана болзо, чанала, конек болзо, конекту jыҥылаар. Jе Бапай Бархатовна анчада ла волейбол ойноорын сÿреен сÿÿйтен. Кийнинде ÿредÿчи де болуп иштеп турарда, амыралтага да чыккан кийнинде волейболло ойноп, маргаандарда jаантайын туружатан.

Спортло алынган кайралдардыҥ тоозын айтпаза да jарт. «Jеҥÿчил болуп, сыйга патефон до алып турарым. Байрамдар болзо, ол патефонды клубка апарып иштедип, байрам öткÿрерис» — деп, Бапай Бархатовна куучындайт. Канча jылдардыҥ туркунына Кырлык jурттыҥ jааны болуп иштеген Валерий Тодошевич Байрышев волейболло Бапай Бархатовнаныҥ адыла адалган турнир öткÿрерин jаҥжыгу эдип салды. Валерий Тодошевич Кырлык jурттыҥ öктöм jÿректÿ ветеранын мынайып баалаганы учурлу эмей. Эмди Бапай Бархатовнаныҥ портреди аймактыҥ jайалталу спортчыларыныҥ Кÿндÿлÿ доскозында турат. Спорттыҥ öзÿмине jаан камаанын jетирген öрöкöнди мынайып кöдÿргени тегиндÿ эмес.

Баштамы класстыҥ ÿредÿчизи болуп Валентина Бархатовна одус jылга шыду иштеди. Баштапкы ла ÿреткен ÿренчиктери эмди бойыла теҥ jаандап калгандар. Ол тоодо — аймактыҥ jондык биригÿлериниҥ совединиҥ председатели, канча jылдардыҥ туркунына аймактыҥ ÿредÿлигинде эрчимдÿ иштеген, аймактыҥ газединиҥ тöзöлöринде jаан иш бÿдÿрген Александр Айдынович Матыков.

«Бу ла кече ÿренчигим Николай Токовты сегизен jажыла уткып, айылдап jÿрдим, эмди теҥ карып калдыс» — деп, Валентина Бархатовна кÿлÿмзиренип куучындайт. Ӱренчиктери jакшыга ÿреткен ÿредÿчизине быйанду jÿредилер. Ӱредÿчиниҥ ижи jеҥил иш эмес, jе ол öйдиҥ ÿредÿчилери бойыныҥ ижиле коштой колхозтыҥ ижин бÿдÿретени кайда. Анайда ок строительдерле кожо jурттыҥ школын да тударга келишкен — стропилазын кадап, шиферле бÿркеп, балкаш тажып. Иш болгон ло, эмдиги öй база башка. Jакшынак ижи учун Бапай Бархатовна педагогигалык иштиҥ узы болуп, «РФ-тыҥ албатылык ÿредÿлигиниҥ отличниги» деп нерелÿ атла адатты. Öрöкöнниҥ фотоjуруктарлу альбомында канча ÿйе балдарла соктырткан фотојуруктар толтыра эмтир. Öйлö кожо саргарган jуруктар ортодо спорт маргаандардаҥ, ол эмезе байрамдарда кожоҥдоп турган jуруктар туштайт. Чындап, Бапай Бархатовна кожоҥдорын сÿÿр кижи. Аймактыҥ ады-jарлу «Ӱлÿрген» öмöлигиниҥ туружаачызы болгонын база аҥылап темдектеер керек.

Эш-нöкöри кыпчак сööктÿ Чагый Тумпуков сÿрекей иштеҥкей кижи болгон. Тракторист болуп орой болгончо ло иштеер, бир де иштеҥ мойнобос. Экÿ эптÿ-jöптÿ jуртап, он бала азырап чыдаткан. Jе jÿрÿм сакыбас jанынаҥ ÿзÿлетен эмтир. Кичинек кызычагы эки jашту болордо, балдардыҥ адазы jеткердеҥ улам jада калган. Колында он балалу арткан эне иштеп, балдарын чыдадып, колго-бутка тургузып салды. Эмди кажы ла бала энезине быйанду jÿрет. Кыстары Надя, Jергелей jурттыҥ библиотеказында иштейдилер, Аркадий, Марина, Герман амыралтада. Евгений «Кырлык» СПК-ныҥ председатели болуп иштейт. Аржан мал öскÿрет, Эркелей кызы jурт jеезениҥ администрациязында, Эркечи jурт ээлемде, Чейне Кӧзÿл jурттыҥ администрациязында иштейт. Кажызы ла бойыныҥ jолын таап алган. Балдары база энези ок чылап спорт сÿÿр улус болуп чыдады. Волейбол ойноор, эмди уулдары, баркылары ат jарыштыҥ спортыла jилбиркейдилер, укту мал öскÿредилер. Олор ат jарыштарда jаантайын туружып, jеҥÿчилдердиҥ тоозында болодылар.

Чачы буурайган ырысту эне балдары керегинде оморкодулу куучындап отурды. «Эне кижиниҥ ырызы – балдарында» — деп тегиндÿ айдылбаган эмей. Бапай Бархатовнадый улусты тооп, айтканын угуп, jаш ÿйе тем алгадый. Эткен керегин сÿÿген, «Тöрöлимге тузалу болойын» деп сананып jÿрген jаан jашту öрöкöн. Слерге бис jабыс эҥчейип, быйаныс айдадыс.

А. ТАЙТОВА

ФОТОЈУРУКТА: Б. Б. Аладякова кыстары Надеждала, Эркелейле кожо

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина