Алтайдын Чолмоны

«Кудайдыҥ берген јолын апарып ла јадым»

18.08.2020

Алтайыста бу јуукта јарлу поэт, кожоҥчы Ирина Кензина јерлежистиҥ ӱлгерлик јуунтызы чыккан. Ӧскӧ ороондо јадып-иштеп турган Ирина тӧрӧл јерине амырап келген ле бисте ого туштап, јилбилӱ куучын ӧткӱрер арга болды.

Озо баштап кычыраачыларыска И. Кензинаныҥ био-графиязын кыскарта эзедип ийели. Ол Улаган аймактыҥ Саратан јуртында саал сӧӧктӱ Кензиндердиҥ сок јаҥыс кызы. Биледе Иринадаҥ башка јети уул ӧскӧн. Балдардыҥ энези Балыктујул јурттыҥ Ортонуловторынаҥ.

Јуртта школды божодып, Ирина јайаандык ууламјыла Барнаулда культураныҥ ла санаттыҥ Алтай государстволык академиязында ӱренген. Кожоҥдоорыныҥ сӧстӧрин ле кӱӱзин ол бойы бичийт. Кӱӱлик јайалтазы ачылганында Ирина јаан камаанын чыккан-ӧскӧн Саратан јери јетирген, јайалтаны агару ла байлу Алтайы сыйлаган, ол ада-энезиниҥ угы-тӧстӧринеҥ тӱшкен деп сананат. Јарлу јурукчы Игнат Иванович Ортонулов Иринаныҥ таайы. Ада јанынаҥ тӧрӧӧндӧри, ол тоодо Кереес Кензин, кӱӱчи, јайалталу улус.

Тӧрӧлине келип, ӱредӱзи аайынча иштеерге келишпеген ле салым-јолы оны Кыргызстанга апарган. Ары баштапкы јорыкка 2003 јылда Иринаны оныҥ кӧгӱс ӱредӱчизи Нина Николаевна  Антонова  баштап  апарган.  Оноҥ ло бери кожоҥчы карындаштык эки тала ортозында јорыктап, альбомдор бичип, јайалталу јииттерле кожоҥдорыла ӱлежип, эрчимдӱ иштеп јӱрет. Ӱзеери башка да ороондорло јилбилӱ јорыктарга барып, ондогы эл-јонло туштажып, олордыҥ культуразыла, чӱм-јаҥыла, јаҥжыгуларыла таныжып, эҥ јакшызын алынып, кӧгӱс байлыгын элбедип јӱрет. Је Алтайынаҥ ыраакта да јӱрӱп, јанып та келеле, ол албатызыныҥ канында салынып калган алтай јаҥын ундыбай, јаҥдап јӱрет.

Мынаҥ ары И. Кензинаныҥ бистиҥ бир канча сурактарыс аайынча куучындаганын угалы:

—Кыргызстар ла олордыҥ тили биске эҥ ле јуук болуп јат деп чотойдым. Эки албатыныҥ менталитеди де, јиген курсагы да сӱрекей тӱҥей. Эл-јон кандый да јаҥды апарып јаткан болзо, олор ончозы ар-бӱткенин кӧдӱрип, ак сӱдиле ӱрӱстеп, јалама буулап јӱрет.

Олордыҥ јеринде мен Кыргызстанныҥ калыктарыныҥ ассамблеязыныҥ тӱрк калыктардыҥ тазылы деген ӱлекерлери аайынча иштегем, оноҥ бойымныҥ да ӱлекерлеримле иштейдим. Олор база ла карындаштык тӱрк калыктардыҥ культуразыла, јайалталу кожоҥчыларыла колбулу. Онойдо ок «Кабай Алтай» деген ӱлекер болгон. 2008 јылдаҥ бери башка-башка фестивальдарда туружадым. Темдектезе, «Ис-сык-Кӧл», «Иссык-Ата» деген кожоҥдорым Кыргызстанда јарлу, «Иссык-Кӧл» дезе фестивальдыҥ гимны да болуп калган. Мен ондо кай деген јаан байлыкты апарадым, анда мениҥ ӱренчиктерим бар.

Ӱзеери јарлу кожоҥчыларла, ол тоодо Роза Амановала, Бек Барбиевле кожо иштейдим, олордыҥ фестивальдарында туружадым, кайда ла барып, Алтайымныҥ адынаҥ јӱредим.

Онойдо ок Нурзат Айдаркулова деген эпшиле кожо «Алтай-Ала-Тоо» деп  дуэт  тӧзӧп, ӱчинчи јыл эрчимдӱ иштейдис. Мениҥ алтай кожоҥдорымды да кыргыз тилге кӧчӱрип, кожоҥдойдыс. Альбомдор эки тилле чыгып јат, кӱӱчилер биригип, бир команда болуп калганыс. Алтай кожоҥдорымды бойым бичип, кӱӱзин чӱмдеп, кӧп сабада бойым кожоҥдойдым. Кезик кожоҥдор анчада ла јӱрекке јуук, кӧгӱстеҥ чыккан ый-сыгыт, ӧткӧн јолыҥ, айдыныжыҥ болуп јат, оны јӱк бойым биледим ле албатыга јетирерге бойым кожоҥдойдым. Алтайыма, сӱӱшке учурлалган кожоҥдорымды јерлештеримге, Марина Саксаевага, Алексей Тазрановко ла ӧскӧлӧрине де јараган болзо, алзын ла деп јадым.

Алтайыма мен калганчы ӧйлӧрдӧ амыралта-эш ӧй келишсе, јайгыда ла келедим. Оноҥ башка кандый бир ишмекчи јол-јорык келишсе. Киргизиядаҥ башка, Турцияга, Азербайджанга, Индияга, Китайга барып иштеп турадым. Темдектезе, быјыл Венгрияда јаан фестиваль болор керек болгон. Ондо Алтайдыҥ адынаҥ турушсын деп кычырту келген. Је бӱгӱнги айалгаларла колбой ол токтодылып калды. Мынаҥ озо јылдарда казахтарла кожо Турцияда фестивальдарга канча јыл барып туружып, Мерсинниҥ кӱндӱлӱ кижизи деп атла адаткам. Ол јылдарда тегин туружаачы болгом, эмди дезе мениҥ јолым, ижим тӧлӧлип турат ла кожо кемди-кемди ээчидип алар тап-эриктӱ болодым. Бир јыл кожоҥчы Айана Темеевала кожо барып келгенис ле мынаҥ да ары јерлештеримди апарар кӱӱним бар.

Тургуза ӧйдӧ Азияда ады-јолым јарлу болуп калган, јаштаҥ ла ала јербойыстыҥ (Алтайдыҥ) культура бӧлӱгинеҥ камааны јок иштейдим, ончозын бойымныҥ санаа-кӱӱнимле этсем, артык. Кемге де јажыт эмес болбой: бистиҥ культура јиит јайалталар ӧскӱрер, ончозына јол берер деген јанынаҥ аксап турганын… Киргизия карындаштык та болзо, башка ороон ине. Мен, байла, телеҥит ӧктӧм кылыгымла, адымды, јӱзимди јылыйтпай, тургузып салгам. Эм тургуза кӧндӱге бергем, кыргыз  албатыныҥ кылык-јаҥын да билип алдым. Бистиҥ, алтай улустыҥ, кылыгыныҥ јакшызы — бис бир деп айдып салган болзобыс, анайып ла эдип јадыбыс: јок болзо — јок, эйе болзо — эйе. Кезик калыктарда чылап, ары-бери јайылар дегени јок.

Апарып јаткан јолымда алтай јайалталу јииттерге кожоҥдорымды берип, јаҥы кожоҥдор бичип, јӧмӧжӧр кӱӱним бар. Темдектезе, Айана Темеева ӱренчиктериниҥ кожоҥдогонын уктырткан, олорго болужар амаду бар. Алтайыста јииттерге канаттарын јайарга болужып турзабыс, јакшы болор.

Бу јылга амадулар кӧп лӧ болгон. Олордыҥ бирӱзи — 15-16 јаштаҥ ала 30 јашка јетире ӧйдиҥ туркунына бичиген ӱлгерлеримди јуунты эдип чыгарарга. Бу ӧзӧгим јазап бышпаган, јӱрегим јазап ачылбаган, кӧп неме кӧрбӧгӧн, билбес јаш ӧйлӧримниҥ јолдыктарыныҥ јуунтызы болор. Мынаҥ арыгызы оноҥ до кӧп, ол ӱлгерлерди, Кудай берзе, келер јуук ӧйдӧ база чыгарып ийерим деп иженедим. Ондо 30 јаштаҥ ажып, канча јол-јорыктарда болуп, кӧпти кӧрӱп, угуп, албатымныҥ, Тӧрӧлимниҥ салымын сананып бичигеним.

Ӱлгерлеримди блокнотко бичип, чындап айтса, баш-тап тарый јуунты чыгарар деп сагыш та болбогон.  Андый амадуны меге «Кӱн» биригӱнеҥ Алена Алексеевна Маикова јӧптӧп берген. Чындап та, ӧзӧгимнеҥ келген сӧстӧримди албатым алып, тудуп, кычырып јӱрзе, јакшы болор деп санандым. Онойып, бу санаамды бӱдӱрерге бичик чыгарар «Алтын-Туу» байзыҥга (Т. Туденева), эл политика ла јондык колбулар аайынча комитетке (Л. Варванец, А. Толкочокова), јӧмӧшкӧн улуска быйаным айдадым. Јуунты-бичиктиҥ кадарында чӱмдӱ јурукты Николай Донскоевич Маиков јураган. Ого база јаан быйаным јетиредим.

База бир айдарга турганым: ол канча јылдарга Тӧрӧлимде јатпай, узактаҥ келип, кӧрӱп, кижи кубулталарды анчада ла јарт сезип туратан эмтир. Быјыл коронавирус оорула колбой айалгала айылымда узак болуп, ары-бери тӧрӧл тергеемле јӱрӱп, бир канча шӱӱлтелерге келдим. Кандый да болзо, албаты-јонныҥ кылыгы солынып турган болуптыр.  Јаш ӱйениҥ де, јайалталу да улустыҥ, канча јылдарга куучындажып јӱргендердиҥ кылыгы саҥ ла башка болуп калатан эмтир. Оныла колбой бойым солынып калгам ба эмезе олордыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези солынып калган ба деп алаҥзыйдым. Эҥ јаманы — бистиҥ албаты катуланып барып јатканы, бой-бойы ортозында оҥдошпостор кӧптӧп турганы. Келип јаткан јаҥы ӱйениҥ јолдоры да телекейлик јотконло кожо кату болуп бараткан. Деремне барып јатсаҥ, балдар бойыныҥ тӧрӧл тилиле куучындабас болуп калганы сӱрекей ачу…

Озогы чӱм-јаҥдарыстаҥ ла тудунып отурар эмес, олордоҥ эҥ ле јакшызын, чындыгын талдап, ӧзӧккӧ алынып, кезигин ӧткӱрип турар керек деп бодойдым. Јаш ӱйеге алтай кижиниҥ кажы ла алтамы каруулу деп јартаар керек. Алтай бу јеристе ак малысты тудуп, алтай улус бис тегиндӱ артпаганыс, јаҥ-чӱмисти байланган, от-очогыстаҥ тудунган бу јерге тегиндӱ келбегенис.

Кажы ла јерге барзабыс, бисти алтайлар деп, «бис база оноҥ келгенис» деп, ончозы кӱндӱлеп, тооп јӱрет. Бисте бойыста дезе Алтайыс керегинде билгирлер јетпей јат. Текши Арасейдиҥ тӱӱкизин јакшы билерис, је бойыстыҥ тӱӱкибисте де, чӱм-јаҥжыгуларыста да удурлажа бередис, «андый эмес, анайып эмес» деп блаажып. Таҥынаҥ ороон болуп турган калыктар бойыныҥ чӱм-јаҥдарын, тӱӱкизин бийик апарып јатканын кӧрӱп, бойыҥныҥ албатыҥ учун, чынынча айтса, ичиҥ ачыыр. «Мениҥ калыгым бойыныҥ канча чактарга бисти аргадап барып јаткан байлыктарысты јылыйтпаган болзо кайдат, тилибис ӧчпӧгӧн болзо» деп сананарыҥ. Јаш ӱйе тилин ундып салза, анаҥ ары калык јок дегендий. Мындый јараш јерде јаткан албаты бу ӧйлӧ кожо нениҥ учун катуланып, акча-јӧӧжӧгӧ јайылып баратканыс… Анчада ла јаш ӱйе, ада-энениҥ байлыгын билбестеҥ, Алтай јериниҥ кӧксиниҥ чын ийдезин билбей, јоголып барып јатканыс ачу.

Алтайдаҥ чыккан тӱрк калыктар кӧп сабазы бойыныҥ байлыктарын кичееп алган, бийик кӧдӱрип апарат. Бистийи улу дезеҥ, јакшы сӧсти айтсаҥ, «бисте ондый болбогон» деп тескерлеп, ундыганын, билбезин кӧргӱзет. Мында кем бурулу? Кажы ла кижиге бойыныҥ тазыл-тамырынаҥ, албаты-јонынаҥ тудунып јӱрер керек.

Ончо неме биледеҥ камаанду — ада-энези балда-рын канайып таскадарынаҥ. Је ол ок ӧйдӧ балдарга алтай кожоҥдор, бичиктер јетпей јат. Билимчилер де балдарга эптештирип, тӱӱкини јартаган бичиктер белетеген болзо деп сананадым.

Јол-јорык ачылза, Кыргызстанда јаан ӱлекерим артып калган Турциядаҥ коллегаларымла кожо. Ол эпши улустыҥ кайына учурлалган. Ол сурак аайынча мындагы јаан улус айдар — ӱй улуска кайлаарга јарабас деп. Је андый да болзо, тӱӱкибисте кайчы эпшилер болгон, ого ӱзеери кижини кыйнап, бойы чыгып јаткан, Кудай берген јайалта-немени канайып кыпчап отурар… Ол мусульмандарда ӱй улуска ончозы јарабас, оноҥ ол ло байлар, јайзаҥдар болдыртпай тапкан болор деп бодойдым. Је бистиҥ алтай ӱй улус алдынаҥ бери базындырып отурбас, тӧп, јуучылдар да болгон. Эмди де кыстарыс јайым кӧрӱм-кӧгӱстӱ, олордоҥ кемди де тузактап, бӧктӧп отургызып болбос, ол бистиҥ каныста. Бар немени чыгаратан јаҥду деп бодойдым. 16 јашту ӧйлӧримде Алексей Калкинниҥ айылында јадып ӱренгем ле оныҥ бир айтканы јакшы санаама артып калган: «Ары атана берзем, кайымды јаҥыс кижиге эмес, бӱткӱл калыкка јайап барарым».

Мениҥ талдап алган јолым андый туру. Бала-барка азырабаган да болзом, мениҥ кожоҥдогон кожоҥдорым, албатыга сыйлаган чӱмдемелдерим, ол ло балдарымдый, олорды чыдадып, божодып ийедим. Јайаандыктыҥ кӧп улузыныҥ салымы андый болуп јат, билеге јайылар ба эмезе Кудайдыҥ берген јайалта јолын апарар ба…

Онойып, јӱрӱмим барып ла јадыры, ончозы кем јок. Јӱрӱм кандый да болуп турган болзо, кородоор ло неме јок. Јажына каткырган, јажына ла ыйлаган кижи болбос — јӱрӱм солынып барып јадатан јаҥду.

Э. КУДАЧИНА куучындашкан