Алтайдын Чолмоны

Монголдор: кӧчкӱндердиҥ јери

18.08.2020

(Башталганы 56 номерде)

Калкалар

Монголдыҥ ортозында jерлер Даян-каанныҥ кичӱ уулы Гересензеге келишкен. Ол jерди «калка jери» деп адап туратан. Ол сӧстиҥ учурын билимчилер «каалгаланар, бӧктӧнӧр» деп учурлу дежет.

Даян-каан jадып каларда, оныҥ jети уулы Монгол jерин jети кожуунга бӧлиген. Калка jери Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш jаҥдарга бӧлинген. Кӱнбадыш Калканы jаан уулы Ашихай башкарган. Кӱнчыгыш jанын – ӱчинчи уулы Ноонох. Ноонохтыҥ уулы Тӧбӧттӧги Далай-ламанаҥ каанныҥ адын алып, бойын Тушэту-каан деп аданган. Ол бастыра монголдордыҥ кааны болбогон, jе бойы алдында каан боло берген.

Шолой, Гересензениҥ барказы бойын Сэцен-каан деп аданган. Удабай Ашихайдыҥ уулы бойын Засагту-каан деп аданган. Онойып, Калкада бир ӧйдӧ ӱч каан боло берген. Эмдиги Кыдаттагы Ич Монгол бой-бойлорынаҥ камааны jок каандыктарлу болуп калган: Хорчин, Ордос, Тумат, Чахар. Тӧрт ойрот база бӧлине берген. Jарлу монгол тӱӱкичи Саган-сэцэн ол ӧйлӧр керегинде мынай бичиген:

«Караҥуй 500 jылдык jууктап келгени учун Даян-каанныҥ бала-барказы бойыныҥ бӧлинип калган каандыктарында бой-бойлорыла тил табыжарга, кайкамчылу солынталарга удура чыгарга албаданып турган. Jебрен чӧрчӧктӧ айдылгандый болуп турган: «Каан ачынза элде не сынбас, Jаан (слон) ачынза, калада не сынбас…».

Онойдо, ол ӧйдиҥ Монгол jери биригип болбозы иле. Качан да монголдор бойыныҥ кӱӱниле бирикпеген, кӱчле бириктирерге ондый кӱчтӱ кижи де артпаган.

Манjылар

XVII чактыҥ бажында Кыдаттагы Мин династия аҥтарылган. Бийик каландар, ар-бӱткенниҥ jеткерлери албатыны кунураткан, тӱймеендер кӧдӱрилип, Пекинге jеткен. Тӱймеенчилердиҥ черӱзи jууктап келерде, император бууга салынган. Кыдаттыҥ тӱжӱметтери тӱймеген албатыны токтодорго, манjыларды кычырган. Манjылардыҥ черӱзи келип, тӱймеенди токтоткон, онойып Кыдатта манjылардыҥ Эjен (Цинь) династиязы jаҥга келген. Манjылар ол кемдер? Бу кӧчкӱн албаты, Енисей суунаҥ ала Камчаткага jетире jадып турган болгон, ук-тӧзиле эвенк албатыга jуук, бичигин монголдордоҥ алган. Ол ӧйлӧрдӧ манjыларды Нурхачы кааны башкарган. 1624 jылда Нурхачы Кӱнбадышта jаткан монголдорды бактырып, бойыныҥ эл-тергеезине кошкон. Нурхачыныҥ уулы Абахай jаҥга келерде, манjылардыҥ эли тӱштӱкте Кыдаттаҥ ала, тӱндӱкте Уссури сууга jетире, кӱнчыгышта Кореянаҥ ала кӱнбадышта монголдорго jетире болгон.  1631-1632 jылдарда Абахай-каан тӱштӱк монголдорды jуулап алган, Кубулай-каанныҥ таҥмазын мензинип алган, тӱштӱк монголдордыҥ 16 аймагы Абахайды бойыныҥ кааны деп jӧптӧгӧн. 1644 jылда манjылар Пекинди jуулап алган, удабай ла бастыра Кыдат олордыҥ колында болуп калган. Онойып, олор бастыра аjарузын калка-монголдор ло ойротторды jуулар деп умзана берген.

Манjылар Кыдаттыҥ бажында болуп, бойыныҥ jаҥдарын кийдирип баштаган. Бастыра Кыдатта эр улус саамайларын тазада кырып, тӧбӧзинде кеjеге эдер болуп калган. Манjылар, олордыҥ тоозы кыдаттарга кӧрӧ, jӱс катапка ас деп билип тура, олордыҥ ортозында кайылып калбаска, манjылар кыдат кыстарды албас деп jӧптӧп салган. Манjыларга саду эдерге, колло узанарга, jер таарарга jарабас болуп калган, jаҥыс ла башкарар учурлу болгон. Jе Кыдаттый  jаан ороонды башкарарга, манjыларда ӱредӱлӱ улузы ас болгон, манjылар эҥ jаан jамыларда отурза да, башкаруныҥ ижин бӱдӱрер улус кӧп сабазы кыдаттар болгон. Манjылар 200 jылга кыдаттар ортодо jоголып калган да болзо, эҥ бажында олор эл-тергеени колдо бек туткан.

Монголдордо буддизм jайылганы

Манjылар тӱштӱк монголдорды jуулап алган да болзо, ойротторды jууларга олорго 100 jылдаҥ кӧп ӧй керек болгон. Монголдор бой-бойыла тартыжып та турган болзо, манjылардыҥ черӱзи олорго чыдабай турган, оныҥ учун кӧп jылдардыҥ туркунына манjылар кыдаттыҥ мекеленижин ле тӧбӧттӧрдиҥ буддизмин тузаланган. Узак ӧйлӧргӧ олор монголдорды башкарарга, Пекинде бӱткӱл ӱредӱ тӧзӧп салган.

Тӧбӧттиҥ буддизми ол не? Тӱндӱк Индияда jадып турган кӧчкӱн албаты, jокту ла казыр ар-бӱткендӱ, бийик эмес цивилизациялу тӧбӧттӧргӧ буддизмниҥ ӱредӱзи кошту уур болгон. Jебреннеҥ бери монголдор бойын бӧрӱнеҥ бӱткен деп бодоп турарда, тӧбӧттӧр бойын мечиннеҥ бӱткен деп бодоп туратан.

VII чакта буддизм тӧбӧттӧрдиҥ фольклорына кирген, тӧбӧттӧрдиҥ эки ӧбӧкӧзи буддизмниҥ аттарын алынган: jобош мечин Авалокитешвара (Далай-лама оныҥ кубулганы деп чотолот) ла алмыс Тара. Онойып, тӧбӧттӧрдиҥ каандары ол jаҥды албатызына кийдирген, тӧбӧттӧрдиҥ бойлорыныҥ бон деп jаҥын узак ӧйдиҥ туркунына буддизм кайылтып, бойына кийдирип салган. Ондый ок айалга кийнинде Монгол jеринде де болуп калган, монголдордыҥ кам jаҥы буддизмнеҥ кӧпти алынган, буддисттер кам jаҥныҥ атрибуттарын база алган.

Монгол каандар ортодо кезиги буддизм jаҥды jакшы кӧрӱп, ӱредӱзиле сонуркап тургандары да болгон. Буддисттер монголдорго келип, бойыныҥ jаҥына ӱредип туратан, христиан, мусульман ла ӧскӧлӧри чылап. Кубулай-каан jаш тужында буддизмди ӱренген, кийнинде Кыдаттыҥ императоры болуп каларда, буддизмди бойыныҥ эл-тергеезинде кийдирерге сананган, Пекинге камык ламаларды кычырган, олор монголдорго jаҥын ӱредерге аҥылу тӧрттолук бичик сананып тапкан. Jе олордыҥ бичиги де, ӱредӱзи де ол ӧйдӧги монголдор ортодо тыҥ jайылбаган. Буддизм Пекинниҥ монголдорынаҥ ыраак барбаган да болзо, Кубулай-каанныҥ кийнинде де 100 jыл кире ламалар келип туратан. Юань династия аҥтарылган кийнинде монголдордо буддизм де токтоп калган. Ол ӧйдӧ Тӧбӧттиҥ бойында буддист секталар бой-бойлоры ортодо кырлу jуу баштаган. Jаан ламалар акчага болуп, улусты тӧгӱндеп, тарма эдип туратан, онойып jаҥныҥ учуры тӱжӱп баштаган. Онойып, Цонкапа деп лама табылып, буддизмде jаҥыртулар баштаган. Ол тушта Кыдатта ла Тӧбӧттӧ католиктер кӧп болгон, олордоҥ ӱренип, Цонкапа ламаларды тӱҥей кийимге кийиндирген. Кезик тӱӱкичилердиҥ айтканыла болзо, Цонкапа католиктердеҥ jаҥныҥ бажында туратан Далай-лама керегинде ӱредӱни, кубулганды талдап табатанын ла оноҥ до ӧскӧ кӧп элементтерди алган. Цонкапа улусты ӱч бӱдӱмге бӧлиген, тегин кижиге буддизмниҥ тереҥ ӱредӱзине кирижерге керек jок, ламаларга кӧдӧп jӱрзе ле аруталар. Цонкапаныҥ ӱредӱзи тегин улустыҥ ортозында jакшы jайылып турган да болзо, ӧскӧ секталарды jеҥерге, оныҥ Гелукпа деп сектазына черӱ ле jепсел керек болгон. Онойып Гелукпаныҥ ламалары монголдорго баштанган.

Бӧлинип алала, бой-бойлорыла jуулажып турган монгол каандар база бир кудай jаҥын керексиген, бойыныҥ эл-тергеезин орныктырар деп амадулу. Тумат Алтын-каан Гелукпа буддисттердиҥ jаанын бойына кычырып, ого Далай-лама деп монгол нерезин берген. Цагаан Сэцэнниҥ бичигинде ол керегинде мынайып бичилген:

«Каан-тааjы Сэцэн Алтын-каанга мынай айткан: «Ойротторды аҥтарар керек, jаҥды колго алар керек. Ойгор улус айдат, эҥ керектӱзи – ол кудай jаҥы деп. Цаст (Тӧбӧт) деп ороонноҥ улус кычырар керек, биске ӱредӱзин берзин деп, ол солун болор бо?». Алтан-каан оныла jӧпсинген».

Онойып келген Гелукпа деп сектаныҥ jааны лама Сонам Гьяцо Далай-ламаныҥ адын алган, Алтын-кааннаҥ алтын таҥма алган. Ондо ло ол чахар-монголдордыҥ кааны Тумэнзасагт-каанла тушташкан, ол Далай-ламаны база кӱндӱлеген. Эмди бастыра тӱштӱк монголдор буддизмге кирген. Jе ол jӱк ле башталганы болгон, ойроттордыҥ Кара-Кула-кааны ламаларды бойына база кычырган, монгол каандар ортодо Тӧбӧттиҥ jаҥы учун маргаан боло берген.

Монголдордоҥ болуш алынган III Далай-лама Сонам-Гьяцо оныҥ сектазына монголдор кийнинде де болушсын деп, божоор алдында «Монголдо кубулып чыгарым» деп айткан. Онойып, Алтын-каанныҥ бир барказын Далай-ламаныҥ кубулганы деп адап, IV Далай-лама эдип койгондор. Jе ол узак jӱрбеген, Тӧбӧткӧ келеле, монгол Далай-лама 28 jаштуда ӧлтӱрткен. Чындаптаҥ болзо, тӧбӧттӧргӧ ол jӱк ле монголдорды бойыныҥ jаҥына тартып аларга керек болгон, олорго бойыныҥ бажында ӧскӧ укту кижини кӧрӧр кӱӱндери jок болгон.

Автай-каан Калкада эҥ озо бу jаҥды кийдирген. Озогы Кара-Корумныҥ jеринде, Оркон сууныҥ jарадында ол Эрjине-Дзу деп дацан туткан. Кам jаҥын jоголторго албаданган, озогы jаҥла туулардыҥ, суулардыҥ ээлерине бажыратанын jоголтып болбой, оны буддизмге кийдирип салгандар. Тӧбӧттӧҥ камык ламалар келип, монголдорды бойыныҥ jаҥына ӱредип  баштаган. Онойып, Монгол jеринде Индия ла Тӧбӧттиҥ культуразыныҥ jедимдери jайылып баштаган.

Кыдаттар Мин династиянаҥ бери монголдор ортозында буддизмниҥ jайыларына болужып туратан, кийнинде келген манjылар ол политиканы улалткан. Кыдат тӱжӱметтериниҥ бирӱзи Мин Вань Чунгу манjы каанга мынай темдектеп туратан:

«Ламаизмде кан тӧгӧргӧ, тындулар ӧлтӱрерге jарабас, ол кинчек деп чотолот, jобош ло унчукпас болзын деп ӱредет. Бис сары jаҥ (буддизм – А.А.) кӧчкӱндер ортозында jайылзын деп jӧмӧжӧр учурлу».

БААБАР

(Амыр АЙТАШЕВ кӧчӱрген)

Улалганы келер номерлерде