Кӧп балдар — кӧп ырыс

21.08.2020

Эре-Чуй кӧп балдарлу билелерле азыйдаҥ ла бери бай. Эмдиги ӧйдӧ јиит улус бу јаҥжыгуны улалтып, кӧп балдар азырап турганы оморкодулу. Кош-Агаш аймакта балдары ӱчтеҥ ажыра 1900 кире билелер бар. Бӱгӱн бис кычыраачыларды Мукур-Таркаты јуртта јадып турган, тогус балалу Манголовтордыҥ билезиле таныштырадыс…

Совет ӧйинде бистиҥ аймакта 13-14 тӧ балалу билелер кӧп болгон. «Герой-Эне» деп ат-нереле 160 кирези энелер адаткан. Балдардыҥ тоозы кӧптӧп, јуу ӧйинде кунурап калган албаты ойто ӧскӧн, ӧҥжӱккен. Бир јанынаҥ јурт јердиҥ улузын, анчада ла ар-бӱткени кату јерде, тайга-таш ортозында јаткан, малла азыранган улусты база оҥдоор керек. Кажы ла бала ол болушчы: айыл-јуртты да сакып отурар, одын-сууга да барып келер, мал-ашка ӧлӧҥ-чӧп тӧ белетеерине болужып ийер. Јаан билеге кӧп тоолу мактулу сӧстӧр айдар кӱӱниҥ келер. Балдар бой-бойлорын азыражып, кӧрӱжип те ийер. Билениҥ јӱзи-ӧзӧгинде — кееркедим кӱлӱмји, сӱӱш, ижемји, сӱӱнчи, кичинек чакпыраштар, јаан чакпындар, јединижип, ӧрӧ тартыжып, јакшыга ууланган учуштар, кӱреелей отурып эске алыныштар…

Куран айдыҥ айас кӱнинде Манголовтордыҥ јаан билези малга азырал белетеер иште туружарга сала берген. Ӧлӧҥ чабарга барып турган јери јурттаҥ 25 километр тууразында. Олор эртен тура барза, айлына јаҥыс ла бозом эҥирде јангылайт. Бу билениҥ улузын айлында тудуп аларга турган болзоҥ, олорго эртен тураныҥ таҥыла эмезе орой эҥирде барар керек. Оныҥ учун мен Манголовторло телефон ажыра куучындажып алала, эҥирдиҥ 9 саадында айылдап бардым. Бу биле кирпичтеҥ тудулган турада јадып јат. Ол тура мынаҥ озо ӧйдӧ медпункт болгон, оноҥ балдардыҥ улдазы Турдубек Манголов деп кижи оны јаан уулы Аҥчыга садып берген. Эмди мында Манголовтордыҥ јаан билези јуртап јат.

Таныжактар…

Манголовтордыҥ билези 2004 јылда тӧзӧлгӧн. Айылдыҥ ээзи, балдардыҥ адазы Аҥчы Турдубекович, энези — Ирина Борисовна. Эҥ јаан кызычагы Мызылай эмди 15 јашту, ол 9-чы класста ӱренер. Ол школдо јакшы ӱренет, энезиниҥ јаан болушчызы болуп јат. Бош ӧй болзо, бичиктер кычырат. Уулы Роберт 7-чи класста ӱренет. Бу уул адазыныҥ јаан болушчызы, ол косилкала ӧлӧҥди чабат. Артемида кызычагы 6-чы класста, Радж — 4-чи класста, Кристина — 3-чи класста, Григорий – јети јашту, јетинчи балазы Ралиф алты јашту, сегизинчи балазы Георгий — 2 јашту, билениҥ эҥ кенјези Евангелина бир јашту.

Онойдо ок бу биледе кавказ укту јаан эки ийт бар, бирӱзиниҥ ады Казар, экинчизи Тарзан.

Аҥчы Турдубекович

Бу кижи чындык ада, ол школдо ло јуртта ӧдӱп турган байрамдарда, јуундарда эрчимдӱ туружат. 2017 јылдаҥ бери јурт администрацияда завхоз болуп иштейт. Онойдо ок Манголовтордо крестьян-фермер ээлем бу јуукка јетире иштеген, эмди ол ончо малды чипировать эдер керек. Олор койлор, эчкилер, сарлыктар, аттар, уйлар азырайт. Аҥчыныҥ энези Людмила Акчычкановна, адазы Турдубек Майлунович колхозто иштеген улус. Олор беш бала азыраган, ӱч уулын ишке-тошко ӱредип салган. Олор ару-чек, ак сагышту, омок-седеҥ эрлер. Эмди энези эзен-амыр, ол Аҥчыныҥ ла Иринаныҥ балдарына јаан болужын јетирет.

Јайгыда Манголовтор Маҥдайчы деп јараш јерде малыла кожо јайлайт. Кышкыда Эски Застава деп турлуда малын азырайт.

Ирина Борисовна

—Школдыҥ кийнинеҥ мен бӧрӱк кӧктӧӧрине — оны ӱлгелеп шидеери јанынаҥ ӱредӱге ӱренгем. Бош ӧй болзо, кӧктӧнӧрин сӱӱйдим. Мениҥ эне-адам эрте божоп калган. Мени Тамара Ивановна Еликпеева деп эјем азырап чыдаткан. Ол кижи мени бойыныҥ балазындый ла кӧрӱп, колго-бутка тургускан, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарган. Мен бу кижиге быйанымды айдып јӱредим – деп, Ирина Борисовна айдат.

Оноҥ бу јиит энениҥ айтканыла, балдары канча да кире кӧп болзо, кижиге артык болбос. Балдарды колго-бутка канайып тургузар, олорды канайып азыраар деген айалгадаҥ коркыбай јат. Олорго мындый кӧп балдарды азыраары кӱч эмес, нениҥ учун дезе олордо јӱрӱмнеҥ некелтези ас, олор бойлорыныҥ кӱчине салдырып, албаданып, уур-кӱчтерди ӧмӧ-јӧмӧ ӧдӧрине ӱренип калгандар.

Аҥчы ла Ирина кӧп балдарлу, ырысту биле болорго јаштаҥ ала амадагандар. Је ырысту болорго, озо баштап бой-бойын тооп, бой-бойыныҥ кӱӱнин кӧдӱрип, јастыраларды тӱзедип, олорго мокодып, кородобос керек. Ол тужында биледе јаркынду кӱндер кӧп, ачыныш-тарыныш, ый-сыгыт ас болор, каткы-јыргал кӧп болор. Балдардыҥ сагыжында бала тужы ырысту, јарык, энениҥ эркези, аданыҥ айткан сӧстӧри ончо јӱрӱминде јылыдып, балдар јобош, килеҥкей, нак, ӧмӧчил улус болуп ӧзӱп калар. Јаан билени азыраарга, тыҥ чырмайар керек.

Балдар кӱннеҥ кӱнге ӧзӱп, јаанап јат. Олордыҥ курсагы, кийим-тудумы база керек. Билениҥ јети-сегис балазын школго белетеери ол јаан иш, олорго не-немелер садып аларына арбынду акча керек. Эмдиги ӧйдиҥ ӧдӱк-тоныныҥ чыҥдыйы да кирелӱ — экинчи балага кийерге јетпес: ӧҥи ӧчӱп, јыртылып калар. Оныҥ учун кажы ла јыл кажы ла балага кышкы, јаскы, јайгы кийимдер алар керек. Онызына кӧп акча керек, кийимниҥ баазы да эмди баалу. Кыш келзе, кажы ла балага меелей, бӧрӱк, шарф керек. Онызын энези јайлай койдыҥ тӱгин, эчкиниҥ ноокызын иирип, тӱӱп, балдарына ӧӧрӱп берет.

Кӧп балдарлу биледе јӱрӱм кайнап, улай ла не де болуп ла јадар. Тыш ӧй јаҥыс ла ончо балдар уйуктап калза болор. Адазы кӧп сабада тышкары, кату- кабыр иште иштейт. Ол малын кӧрӱп, турлуга барат. Кӧп сабада айылдыҥ ижи ӱй кижиге, Иринага, келижет. Ол курсак азар, калаш быжырар, кӧктӧнӧр. Јай ӧйинде эрте туруп, уй-малын саап, сӱдинеҥ курут, быштак белетейт. Онойдо ок кажы ла балазына ајару эдип, эрмектежип, кем нени эдип турганын кӧрӱп, болужат. Кажызын ла эркеледип, кучактай алып, окшоп, кезикте кандый бир ишке ӱредерге амадайт.

Балдар коркышту капшай ӧзӱп јат. Ары-бери кӧргӧлӧктӧҥ, олор эне-адазыныҥ уйазынаҥ уча берер. Манголовтордыҥ балдары ончозы шулмус, су-кадык, иштеҥкей, болушчаҥ, ӧмӧчи ле нак. Олор эне-адазына айылдыҥ ончо ижин эдери јанынаҥ болужат. Эне-адазын балдары сӱӱндирет. Кажы ла баланыҥ једими энезиниҥ јӱрегин сӱӱндирет. Эмди олордыҥ туразы билеге тапчы да болуп калган. Ончо балдар бадыжып уйуктазын деп, эне-адазы эки кат орындар тургускан. Балдар јааназа, кажы ла балага урокторго белетенер, амыраар јер керек болуп јат. Буларда УАЗ «Фермер» кӧлӱк бар. Олор јаан тура тудуп јат, удабастаҥ ол турага кӧчӧр.

Манголовтордыҥ билези тем алгадый тоомјылу биле болот деп айтсабыс, бир де јастыра болбос.

Эмилчи САНИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина