Алтайдын Чолмоны

Досконыҥ јанында турган ӱредӱчи артык

25.08.2020

Алтай Республиканыҥ эл университединиҥ ректоры Валерий БАБИНЛЕ ӧткӧн эрмек-куучын јаҥы 2020-2021 ӱредӱлӱ јылда  ӱренерге кӱӱнзеген јииттерди ӱредӱге алары јанынаҥ приемный комиссияда ӧткӧн иштиҥ аҥылузына, оныҥ турултазына ла ӱредӱниҥ ӧдӧтӧн айалгазына ла оноҥ до ӧскӧ јаан учурлу сурактарга учурлалды.

—Валерий Геннадьевич, быјылгы јылда эл университеттиҥ приемный комиссиязы мынаҥ озо качан да болбогон аҥылу айалгада иштеген, Слер ол јанынаҥ јартамал эдип ийзер?

—Чындап та, быјылгы јылдагы аҥылу айалга коронавирусный инфекцияла чике колбулу. Шак оныҥ учун Россияныҥ ончо вузтары, ол тоодо бистиҥ эл университет, документтерди онлайн ээжиле, онойдо  очный (абитуриент бойы табыштырар) эп-аргала алган. Абитуриент документтерин бойы приемный комиссияга экелип табыштырза, чеберленериниҥ ончо ээжи-некелтелерин буспай, ончозын кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрип јат. Документтерди алары јанынаҥ иш мындый эки бӱдӱмле ӧткӧн.

Сакыбаган јанынаҥ тура берген айалга ӱренерге кӱӱнзегендердиҥ тоозына качалаҥын јетирбеди  деп айдар керек. Уур-кӱчтер, буудактар болбогон. Абитуриенттердиҥ тоозы астабады. Текшилей алар болзо, оныҥ кеми, тоозы алдындагы ла кемиле арткан.

—Слерде быјылгы ченелте-экзамендер јанынаҥ кандый шӱӱлтелер  барын айдып берзегер?

—Је мында ченелте-экзамендерди табыштырарында база ла јаҥжыккан ээжилер болгон. СПУ-ны божодып, биске ӱредӱге кирерге кӱӱнзегендер ЕГЭ-ниҥ турулталарыла, онойдо ок бисте, бойыста, ӧдӱп турган ченелтелер аайынча ӱредӱге кирип јат. Бисте ӧдӱп турган ченелтелер уур-кӱч кемиле Бирлик государственный экзамендердиҥ јакылталарыныҥ турулталарына келижет. Онойдо ок ЕГЭ јанынаҥ ӱредӱге абитуриенттердиҥ аҥылу категориязы кирип јат. Олордыҥ кӧп јаны – орто профессионал ӱредӱлӱ заведениелерди божоткондор.

Оноҥ башка, кыйалтазы јогынаҥ ончо абитуриенттерге бир канча ууламјылар аайынча эл университетте бойыныҥ ченелтелери бар.

—Эл университеттиҥ ичбойындагы ченелтелери кандый ууламјыларла ӧдӧт?

—Мында педагогикалык ууламјыныҥ ончо  ууламјылары аайынча, педагогикалык ӱредӱ, физический культура аайынча ууламјыда бойыныҥ аҥылулары бар:  јеҥил атлетикала, гимнастикала ченелтени табыштырар керек. Је бис бу да учуралды онлайн ээжиле табыштыратан эп-аргаларды келиштире белетегенис.

База бир ууламјыла, калык чӱмдел культурала, бисте бойыста база ченелте ӧткӧн. Мында база бир де буудак-јастырыш болбогон деп айдар керек.

Бис тулаан айдаҥ ала онлайн ээжиле иштеп баштаганыс ла бисте бу иштиҥ аайын чокым, тӧзӧмӧлдӱ тӧзӧп алары јанынаҥ јакшынак ченемел болгон. Шак ол ченемел биске абитуриентти  ӱредӱге алары аайынча ӧткӧн кампания ӧйинде сӱреен јакшы болушты, уур-кӱчтер јогынаҥ иштедис.

Кӧп тоолу кӧдӱриҥилерди бис онлайн ээжиле ӧткӱредис. Темдектезе, бу кӱндерде  ол ло ээжиле јайалталу балдардыҥ «Эврика» деген школы ӧдӧт. Бис бу школдыҥ ӱредӱлерин АР-дыҥ ӱредӱ, билим министерствозыла  ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱредис. Тургуза ӧйдӧ коштой аудиторияда  химияла ӱредӱ ӧдӧт.

—Валерий Геннадьевич,  эл университетке кирип ӱренерге кӱӱнзеген абитуриенттер кандый ууламјыларды талдап алган, баштапкы јерлерде кандый ууламјылар, чокымдап берзегер?

—Јаан јилбӱде, суруда деген ууламјылардыҥ ортозында баштапкы јерде јурт ээлем бӧлӱктериниҥ специальностьторы турбай турганы карамду. Шак бу ууламјы бистиҥ таланыҥ ичкери ӧзӱминде тӧс јерде туруп јат ине.

Је ондый да болзо, олор качан бирде кижи јаантайын курсактанар-ашкарынар кӱӱндӱ болор деп аайлагылаар. Бу бӧлӱкте иштеерге ӱренип, профессия алган кийнинде, келер ӧйи керегинде санааркаары керек јок. Бис јиит улус јурт ээлем бӧлӱгине бурылар деп иженедис.

Бӱгӱнги кӱнде абитуриенттиҥ кӧп јаны азыйдагызы ла чылап, юристтиҥ, экономисттиҥ, туризм бӧлӱгинде специалисттердиҥ (мында кайкаар неме јок, нениҥ учун дезе, туризм бистиҥ таланыҥ ӧзӱминиҥ экинчи озочыл ууламыјзы ине) дипломдорын алар амадулу. Шак оныҥ учун јииттердиҥ бу ууламјыга, туризмге, јилбӱӱзи јолду.

Онойдо ок социологтор болорго, ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин ӱренерге кӱӱнзеп тургандардыҥ тоозы кӧп. Јӱс баллду бир кыс химия аайынча ууламјыга келген. База бир сӱӱндирип турган айалга:  кӧп балдар документтерин, темдектезе, биология, химия, филология деген ууламјыларга табыштырганы.

Азыйдагызы ла чылап, тӧрӧл тилиле коштой кыдат тилди ӱренерге јилбиркеп тургандардыҥ јилбӱӱзи бир де јабызабай јат. Эмди тургуза карантиннеҥ улам  бу эмеш алаҥзуда, чочыдышта деп айдарга јараар. Је бис улустыҥ чочыдузы калас деп иженедис, нениҥ учун дезе јаҥы ууламјы јолын алынар, кӧндӱгер деп айдар керек. База бир јаҥы ууламјы «калык чӱмдемел культура» болуп јат, бу ууламјыга јӱрӱминде иштейтен ижи деп талдап алган ла быжу сананып алган улус келип јат. Мында да јаан конкурс, бир јерге ӱч кижи.

—Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминде, кӧп тоолу болӱктеринде онлайн ээжиге кӧнӱ кӧчӱп турган ӧйдӧ, јетирӱлик эп-аргаларла колбулу бӧлӱктерде айалга кандый?

—Бистиҥ јӱрӱмисте онлайн ээжи кӧндӱгип јатканын аҥылап темдектейдис. Бис информационный технологияларла колбулу ууламјыга ӱренерге кирип јаткан јииттердиҥ амадузын база илелеп, аҥылап кӧрӧдис. Информационный технологиялар дегенине прикладной информатика, математика ла компьютерный билимдер кирет.

—Эл университетке кирип турган аграрный колледжте конурс јанынаҥ ла мында кандый ууламјылар баштапкы јерде барып јатканы кычыраачыларды јилбиркедет?

—Јаҥжыкканы аайынча канча јылдар туркунына аграрный колледжке айдары јок јаан конкурс болуп јат. Чокымдап айтса, колледжтиҥ аҥылу орто ӱредӱниҥ ончо специальностьторына конкурс јаан деп ачыгынча айдадым.

Је ондый да болзо, быјыл, кинологияга кӧрӧ, эҥ ле јаан конкурс  ветеринарияда. Ветеринарияга ла кинологияга 9-чы класстыҥ  кийнинеҥ 20 јерге бастыра  170 угузу бичик келген. Аграрный колледжтиҥ  ветеринария ла кинология бӧлӱктеринде конкурс бир јерге – 9, 10 кижи. Айла колледжте документтерди куран айдыҥ 25-чи кӱнине јетире алып јатканын ајаруга алза, конкурс оноҥ јаан болордоҥ айабас, бир јерге 15 эмезе 20 де кижидеҥ болордоҥ айабас.

Бис Россияда  ветеринарияла, кинологияла аттестадында эҥ бийик баллду эмезе бу эки специальностьты талдап алгандардыҥ тоозыла 5 ӱредӱлӱ заведениелердиҥ тоозына  киредис.

Быјыл бистиҥ эл университетке кирип турган аграрный колледж тӧзӧлгӧнинеҥ ала 90 јылдыгын темдектеп јадарда, олордыҥ јӱрӱмде бӱдӱрип јаткан программазына јаан јилбӱӱ болгоны биске оморкодулу.

Колледжке алары куран айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧдӧр.

—Валерий  Геннадьевич, јаҥы ӱредӱлӱ јылдыҥ баштапкы кӱни кандый ээжилерле ӧдӧри јанынаҥ Слердиҥ шӱӱлтегерди угып ийели?

—Сакылталу, ижемјилӱ сыгын айдыҥ 1-кы кӱни. Ӱренеечилер де, онойдо ок ӱредӱчилер де бой-бойын санап кунукканын билерис, аайлап јадыс. Интернеттиҥ аргаларын, онлайнла ӱредериниҥ аргаларын ончо текши аайлап та турган болзоос, је ӱредӱчиниҥ ле ӱренеечиниҥ ортодо тирӱ, кӧстӧҥ кӧскӧ куучын-эрмегин, онойдо ок  ӱренеечилердиҥ бойлоры ортодогы куучынды солыыр неме јок. Чике куучын-эрмек ӱредӱ бойы эмес те болзо, шак ондый ачык-јарык куучын-эрмек ӱредӱликтиҥ ӧзӱмине, чыҥдыйына јаан јӧмӧлтӧзин јетирет. Нениҥ учун дезе балдар бой-бойынаҥ ӱренет, бой-бойына кӧрӧт. Мынызы сӱреен учурлу. Бастырателекейлик јӧргӧмӧштиҥ уйазыныҥ эп-аргалары айдары јок јаан да болзо, је тегин тилле айдар болзо, досконыҥ јанында указкалу ла колында мелдӱ ӱредӱчини не де солып болбос. Ӱредериниҥ кандый да онлайн платформалары солып болбос.

Је ондый да болзо, бис јаҥы ӱредӱлӱ јылды јаҥжыкканы аайынча (офлайн ээжиле) баштаарыс. Је кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱретен ээжилерди кем де буспас учурлу. Ӱредӱчилер, ӱренеечилер маска кийер, онойдо ок ӱредер иште, расписаниеде  кубулталар кийдирилер, бой-бойынаҥ ыраада турарын буспас. Кажы ла группада занятиелердиҥ кӧп јаны ӧдӧтӧн адылу аудитория болор. Физический культурадаҥ, онойдо ок приборлорло колбулу лабораторный ӱредӱдеҥ башказы бир ле аудиторияда ӧдӧр. Аудиторияныҥ ичи улай ла ару кейле сергидилер, текши улустыҥ тузаланылып турган јерлеринде дезинфекция ӧткӱрилер. Санитарный некелтелерди буспазына јаан ајару эдилер. Ӱредӱчилерге ле ӱренеечилерге узак ӧйгӧ тузаланатан маскалар берилер. Эжиктиҥ јанында термометрияны  кажы ла кижи ӧдӧр, колды арчыйтан антисептиктер болор. Эл университеттиҥ бойында, онойдо ок общежитиелерде аҥылу, ару-чек болорго јарамыкту эп-аргалар ончозы чыгарылар. Бу ончозы ӱзеери чыгымдар бистиҥ университеттиҥ јаан эмес бюджедине келижип јат.

Бис бойыс кӧстӧҥ кӧскӧ кӧрӱп, ӱренерге турган болзобыс, ӧрӧ айдылган ончо ээжилерди кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер учурлу. Бисте ӱредӱниҥ јаан эмес бӧлӱги поточный лекцияла ӧдӧр. Шак бу поточный лекциялар офлайнла ӧдӧр.

—Бистиҥ эл университетке ӧскӧ ороондордоҥ келип ӱренип турган ӱренеечилердиҥ јаҥы ӱредӱлӱ јылда салымы, ӱредӱзи керегинде айдып берзер?

—Биске ӧскӧ ороондордоҥ келип ӱренип јаткан ӱренеечилердиҥ  кӧп јаны Кыргызстаннаҥ, Казахстаннаҥ, Узбекистаннаҥ, Таджикистаннаҥ. Олордыҥ кезиги мында. Је ӱредӱге јаҥы киргендер ӱредӱ, гран кыйулар ачылбаза, онлайн ээжиле ӧдӧри темдектелет.

Је качан гран кыйуларды ачып ийзе, 2 неделениҥ туркунына карантин болор, оноҥ ӱредӱ офлайн ээжиле ӧдӧр.

—Валерий Геннадьевич, јилбилӱ ле тузалу эрмек-куучын учун јаан быйан.

***

Эл университеттиҥ приемный комиссиязыныҥ каруулу качызы Раиса ТРУФАНОВА абитуриентти ӱредӱге алары ла киргени керегинде ээжилер јанынаҥ мындый јартамал этти.

—Бисте куран айдыҥ 20-21 кӱндеринде јеҥилтелер аайынча ӱредӱге кирери јанынаҥ јӧп кӧрӱлген. Бого 2 категория кирет – ОП (аҥылу тап-эриктерлӱ) ла ЦП (адылу). Куран айдыҥ 22-чи кӱнинде олордыҥ ӱредӱге кирери керегинде  јӧп чыккан.

Оноҥ јӧпсиниш куран айдыҥ 23-чи кӱнинде 1-кы бӧлӱкти ӱредӱге алары керегинде болор. Куран айдыҥ 24-чи кӱнинде бюджетный 80 процент јерге.

Куран айдыҥ 24-чи кӱнинеҥ ала 25-чи кӱнине јетире бис јӧпсиниш аайынча 2-чи бӧлӱкти алып јадыс. Куран айдыҥ 26-чы кӱнинде 2-чи бӧлӱкке приказ чыгар.

Бу приказ аайынча куран айдыҥ 26-чы кӱнинде бюджетниктер ӱредӱге алылар.

Бис куран айдыҥ 28-чи кӱнине јетире заочниктерди алып јадыс, кемде ЕГЭ-ниҥ турулталары бар. Оноҥ очный-заочный бӱдӱмге ӱредӱ учун тӧлӧйтӧндӧр барып јат. Олордоҥ јӧпти куран айдыҥ 28-чи кӱнинеҥ ала аларыс, ӱредӱге алганы керегинде приказ куран айдыҥ 29-чы кӱнинде болор.

Је аграный колледжте ӱредӱге алары куран айдыҥ 25-чи кӱнинде тӱгенер. Куран айдыҥ 26-чы кӱнинде дезе ӱредӱге киргени керегинде приказ чыгар.

К. ПИЯНТИНОВА куучындашкан

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы