Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jыргалыс аайлу-башту ӧтсин

25.08.2020

Озодо кыс баланы уурдап качыратан. Атту бир канча кижи барала, кысты уурдап, качып маҥтадатан. Кӧргӧн улус сӱрӱжип барар, кӧрбӧгӧни канайтсын. Онойып кысты бойынаҥ јаан да кижиге качырар, эмезе ӱйи божогон, балдарлу да кижиге апарар. Ӧскӧ дӧ јерге качырып апаратанын јаандар айдыжатан. «Бала барган јерде, таш таштаган јерде јадар» деп озогы улустыҥ айдыжыла, кыс бала барган јуртта артып јат. Азыйда кӧп сабазында байлар онойдо кылынып, јокту, јараш кыстарды апарала, ӱйи эдип, јалчыланып та турган ине. Эмдиги ӧйдӧ эки јиит бойлоры јаражып бириксе де, кезиги удабай айрылыжатаны коомой. Эки сӧстиҥ бажында ачыныжып, бой-бойын јамандажып, айрылатаныс дежер. Бой-бойын да, ада-энелерин де тоожып, сӧс ӧткӱрижип, јаманын таштажып билбестер кӧптӧгӧн деп кӧрӱнип јат. Је кӧп билелер бой-бойыла, эл-тӧрӧӧндӧриле нак, карузыжып јуртагылайт. Билелик јӱрӱмде бой-бойына чындык болгоны билениҥ бек болорына база јаан камаанду деп айдар керек.

(Башталганы газеттиҥ 60-чы номеринде

 

Кудалаш керегинде

Эмдиги ӧйдӧ кысты качырарга, ас ла салза, 40-50 айыл кудалаар керек. Тӧрӧӧндӧри кӧп улус бар, ада ла эне јанынаҥ тоолоп келзе, 60-наҥ да ажа берет. Бистиҥ јаан Экинур јуртта 60 айыл кудалаган улус бар. Је кудалашта база бойыныҥ јакшы чӱм-јаҥдары болгон ине. Алдында ӧйлӧрдӧ јеен улуска, јиит улуска куда тӱжӱрбейтен болгон.  Эмди ондый эмес, карманы калыҥ, колы кокту ла болзо, куда тӱжӱртип јат. Мениҥ санаамла, бир 20-25 айылды кудалаза, кем јок. Тӧрӧӧндӧри калыҥ улус болзо, је 30-35-те болзын. Эҥ јаманы, карыкчалдузы – ол «баалу-чуулу» келин удабай, балдар да азырабай, јана беретени.

Куданы ай јаҥыда тӱжӱрер. Айылдар сайын барып, кудалаар. Эмезе ӧскӧ јурттарда болзо, 2-3 машина улус бӧлинип баргылайт. Бистиҥ јерде кудаларды эжер эдип, эки катап кийдирет. Је Кош-Агаш ла Улаган аймактарда тӧрӧӧндӧр бир ле айылга јуулыжып, куданы ичип койот. Мен сананзам, бу улустаҥ тем-јозок не албас? Куданыҥ кожоҥдорын бичип ийейин.

Алтын тайганыҥ арчынын

Айга мӱргӱп ӱстибис,

Алтын очок тайанып,

Алкыш сурап келдибис.

 

Кӧк тайганыҥ арчынын

Кӱнге мӱргӱп ӱстибис,

Кӱмӱш очок тайанып,

Кӱӱнерди угуп келдибис.

 

Кејим-токум јазалду

От алышкан кудагай,

Кејегезин јаспаган

Балазын берген кудагай.

 

Токум-кејим јазалду

Адын берген кудагай,

Тон-чедеги јазалду

Балазын берген кудагай.

Кудага баштап ла кыстыҥ эне-адазына кирзе, кыйра буулаган шилде сӱттӱ болор. Арчынду, 4 шил аракылу, курсак-тамакту кирет. Эне-адазы шаалта шаайт: шоколад конфет, аракы (коньяк, шампан), чай-чуй. Кезик јерлерде шаалтаны куда ичкен, эне-адазынаҥ ӧскӧ улус база шаап турган. Је озодо шаалтаны јӱк ада-энези шаайтан деп уккам.

Куданыҥ кийнинде тӧрӧӧндӧр јӧпкӧ јуулыжып јат. Ондо тойды качан этсе јакшы, эптӱ деп шӱӱжип јадылар. Тойды ай јаҥыда ӧткӱрер керек. Кижи божозо, кӱндери ӧткӧн кийнинде ӧткӱрет. Јуук кижи божогондо, бир јылын ӧткӱреле, тойлоп јат.

 

Той: кожӧгӧ, чач тараш, башпаады…

Шакпыртту, сандырашту јыргал. Ого озолодо ло белетенер керек. Кижи алып јаткан уулдыҥ айыл-јурты чыныкталат: јаҥы айыл, чеден тудулат эмезе јаҥыртылат. Тойго эмдиги улус кредит алып јат. Экинурдый јаан јуртта тойго малла коштой 4-5 кой сойылат. Эртен той деген кӱнде мал, кой сойылат, бу ла кӱнде белкенчек кайнадылат. Кезик јерде белкенчекти уча дежер.

Той башталардаҥ озо от-очогын азырап, неме билетен кижиге айлын, от-очогын аластадып јат. Келинди озо уулдыҥ аказыныҥ эмезе кандый бир тӧрӧӧн кижиниҥ айылына отургызып, оноҥ чыгарып јат. Келинге 6-8 эпши казанда эттӱ кӧчӧдӧҥ кӧнӧккӧ урала, бир-эки шил аракылу баргылайт. Ондо мындый кожоҥдор кожоҥдойт:

Алтыдаҥ ӧӧргӧн кејегеҥ

Јазар ӧйи једе берт,

Алты айры шаҥкыҥды

Чечер ӧйи боло берт.

 

Бештеҥ ӧӧргӧн кејегеҥ

Чечер ӧйи једе берт,

Беш айры шаҥкыҥды

Чечер ӧйи боло берт.

 

Арбынду малдыҥ ортодоҥ

Талдап алган малыбыс,

Албатыныҥ ортодоҥ

Талдап алган келдибис.

 

Кӧп лӧ малдыҥ ортодоҥ

Кӧстӧп алган малыбыс,

Кӧп кыстардыҥ ортодоҥ

Талдап алган келдибис.

Бу кожоҥдорды келинди отурган айылдаҥ той болуп турган айылга јетире кожоҥдоп экелер. Келинди эки учында чачактар кӧктӧгӧн ак-торко кийнине отургызып јат. Кӧжӧгӧниҥ эки јанында кайыҥдарды эки јанынаҥ тӧрӧӧн јеен уулдар тудар учурлу. Бир јанында мал сойгон болзо, малдыҥ јодозын, экинчизинде кабыргазын буулаар. Онойдо ло ок кой сойгон болзо, койдыйы буулалат. Кӧжӧгӧниҥ кайыҥына кедери барза, сӱт, аракы, кыйра, аш-курсак апарып јаҥдайт.

Оноҥ чач тараш болуп јат. Келинниҥ кејегезин јазып, эки јанынаҥ эки јеҥези тулуҥ ӧрӱп јат. Бирӱзи – кыстыҥ, экинчизи уулдыҥ ачу-коромјыга кирбеген, чыгым чыкпаган јеҥелери болор учурлу. Тулуҥ ӧрӧтӧн тарак ла эки лента јап-јаҥы болор. Келинниҥ тулуҥдары ӧрӱлген кийнинде, уулдыҥ той башкарган таайы камчыла эмезе арчынла кӧжӧгӧниҥ бир учынаҥ араай кӧдӱрип ачар учурлу. Ачып тура, мындый сӧстӧр айдар: «Бӱгӱнги кӱннеҥ ала адымды адабай, байлап јӱр. Алдымды кечпей јӱр, келдим».

Оныҥ кийнинде отко ӱс урулып, башпаады башталат. Башпаадыны уулдыҥ таайы эмезе јаан акалары башкарат. Алкыш сӧс озо уулдыҥ азырап койгон эне-адазына, карган энезине ле адазына берилет. Оноҥ ары кыстыҥ тӧрӧӧндӧрине, јаан јашту улуска ла ӧскӧ дӧ тӧрӧӧндӧргӧ берилет. Башпаадыныҥ алкыштары:

Томырып эткен айлыҥа

Толтыра улус јыргазын,

Кезип эткен айлыҥа

Келиндер јуулып јыргазын.

 

Эр јанында эки мылтык,

Агалу-ийнилӱ аҥдап јӱрзин,

Оттыҥ бажында эки аркыт,

Эјелӱ-сыйынду быжып јӱрзин.

Тойдыҥ эртезинде байталбаш болуп јат. Ондо бастыра баш-кӧсти кайнадала, эки кудалышкылар јуулыжып јыргайт. Озо уулдыҥ айлында, ойноҥ белкенчек болгон айылда јыргал болуп јат. Тӱнӱктеҥ кӧжӧгӧниҥ челденип калган јодозын чыгара таштагылайт. Тышкары кӧп улус оны тударга чырмайат. Кем тудар, ол кижиге бир шил аракы тургузылат.

 

Белкенчек jетирери

Келин ыраакта јурттаҥ болзо, тойдыҥ эртезинде келинниҥ ада-энезине белкенчек јетирип, уулдыҥ тӧрӧӧндӧри атанат. Шаалтага шааган аракылу, аш-курсакту барып јат. Белкенчекти кийдирген кийнинде, отко амзадала, оны тепшилерге ӱзе ооктой кезип, кудалардыҥ, јуулган улустыҥ алдына салып, экелген кӧчӧзиле, аш-курсагыла, аракызыла кӱндӱлейт. Оноҥ кожоҥду чӧӧчӧй деп, келинниҥ ада-энезиниҥ, тӧрӧӧндӧриниҥ алдына 2-3 јаҥар кожоҥ кожоҥдоор. Онойдо ок келинниҥ тӧрӧӧндӧри уулдыҥ белкенчек апарган тӧрӧӧндӧрин столго отургызып, удура кӱндӱлеп, кожоҥду чӧӧчӧйдиҥ кожоҥын кожоҥдойт. Белкенчек јетирген кажы ла кижиге узуны 2,5 метр кур курчалат. Уулга ла келинге тӱҥей этире ак ӧҥдӱ јарык бӧс курчалар. Арткан улуска келишкенче ле курчалып јат.

Оноҥ ары келинниҥ јӧӧжӧзин садары башталат. Озо ло баш кайырчак садылат. Кожоҥы:

Ай чыгыжы јанынаҥ

Ай јаркыны јалт этти,

Айылга јууган јӧӧжӧдӧҥ

Алтын кайырчак мыс этти.

 

Кӱн чыгыжы јанынаҥ

Кӱн јаркыны јалт этти,

Кӱреелей јууган јӧӧжӧдӧҥ

Кӱмӱш кайырчак мыс этти.

Оноҥ орын-тӧжӧк садылат. Келинниҥ јӧӧжӧзи учун бијелеер де, кожоҥдоор до, эмезе ойындар да ойноор.

Эҥ ле јилбилӱзи – келинди (амадай деер) сатканы. Келин болуп тӧрӧӧнинеҥ јеени бе, база ӧскӧ эр кижи келинниҥ јаҥы тонын, бӧрӱгин ӱе кийип алала отурар. Танытпаска, јӱзин кӧргӱспей, арчуулла, шарфла бӧктӧп алар. Уулдыҥ тӧрӧӧндӧри байа «келинди» таныырга чырмайар. Келинди садып тургандар оны канайып ла мактаар. Келин-амадайды аракыга ба, конфетке бе, кожоҥго эмезе бијеге садар.

Озогы улус тыҥ байчыл болгон. Јаан кайындарын келиндер тыҥ байлаар. Кайын кижи айылга јууктап келзе, ӧнӧтийин јӧткӱрип, табыштанып кирер. Не дезе, келин бӧрӱк, ӧдӱк јок болзо, кийинип алзын деп. Келин кайнына чайлу айакты колго бербес. Коштой тургузып койор учурлу. Кайны туруп келзе, кожо турар. Кайындарыныҥ эжигине топ-торт базып кирбес, айылды айландыра базала кирер. Алдында мен кичинек болорымда, энем кезик айылдарды айлана базып киретен болгон. Мен оны аайлабай, кайкап туратам.

И. САДАНОВА,

Экинур јурттаҥ

 

Тойдыҥ чӱм-jаҥы

Кӱӱни јеткен кысты уул качырып, айыл-јурт тӧзӧп јат. Кысты «уурдап» апарар јаҥду. Кысты качырып апараткан улустыҥ јолын кечпес, олорго тутак этпес керек. Келинди уулдыҥ таайыныҥ эмезе аказыныҥ айлында отургызар. Кудага дезе уулдыҥ эҥ јуук тӧрӧӧндӧри ле бу керек аайынча ченемелдӱ кижи барар. Алты-јети кижи болор учурлу. Олордыҥ тоозында: уулдыҥ аказы, таайы, јеени, таай эјелери, таай јеҥелери, эјелери, нӧкӧри. Айбылап алган кижи бар болзо, ол база барар.

Кысты качырган ӧйдӧҥ ала оны «келин кижи» деп адаар.

Кудага келген кижи тизеленип, чӧгӧдӧӧр. Кебинде «тизем кул болды, тилим куда болды» деер. Куданы тӧргӧ чыгарбас. Алдына тепши салбас. Уулдыҥ тӧрӧӧндӧри дезе чӧӧчӧйгӧ ачу ашты уруп, чӧгӧдӧп, кожоҥдоп јадылар:

Кылбыраган чӧӧчӧйис

Кырдаҥ чыккан кӱн ошкош.

Кызыл-кӱреҥ кудагай

Кыдаттаҥ келген торко ошкош.

 

Кылбыраган чӧӧчӧйис

Кайадаҥ чыккан кӱн ошкош.

Кара-кӱреҥ кудагай

Казахтаҥ келген торко ошкош.

 

Камчы сынду Алтайдыҥ

Камдузынаҥ кеп эттис.

Карачылу айыл тудуп,

Келин јӧӧп, баш ӧрдис.

 

Тӱдӱскектӱ Алтайдыҥ

Тӱлкӱзинеҥ кеп эттис.

Тӱнӱктӱ айыл тудуп,

Келин јӧӧп, чач ӧрдис.

Кудалап келген улустыҥ аракызын туткан кийнинде, кыстыҥ энези уулдыҥ сӧӧгин, угы-тӧзин сурап угар. Шаалтаны канча кире шаарын кысты качырып апарган уулдыҥ кирезин кӧрӱп айдатан јаҥду. Ӧйи-кеминеҥ чыгарга база јарабас.

Тойго тӧрӧӧндӧри, кӧрӱш-таныштары болужар учурлу. Тойго улус куру колду келбейтен јаҥду. Кыс баланыҥ јӧӧжӧзинде орын ла кайырчак болотон. Тойго јылкы мал, кой сойорго јараар. Кӧчӧ кайнадар. Эчкини, уйды сойорго јарабас. Казанды эр улус азып јат.

Той башталгалакта, келген улусты отургызып чайладар. Белкенчекке баратан не-немени тойдыҥ алдында белетеп салар. Той тал-тӱш јууктажа берзе башталар. Келинди кӧжӧгӧлӱ экелип јат. Кӧжӧгӧниҥ бир учын уулдыҥ јеени, экинчи учын кыстыҥ јеени тудар. Кӧжӧгӧни ак бӧстӧҥ эдер. Келинге барып јаткан улус сӱт, арчын, аш-курсак апарар. Келинди тойлу јерге экелер алдында тойо азырап алар јаҥду. Оныҥ кийнинде јеҥелери кӧжӧгӧниҥ кийнинде колтыктап алала, тойлу јер јаар ууланар. Келинди кожоҥ-комутла экелетен:

Кӧк кӧжӧгӧ кӧдӱрген

Кӧк кайыҥныҥ јаражын,

Кӧӧркийлерди јыргаткан

Албатыныҥ јакшызын.

 

Ак кӧжӧгӧ кӧдӱрген

Ак кайыҥныҥ јаражын,

Албатыны јыргаткан

Ада-энениҥ јакшызын.

Кожоҥдожып туруп јаҥы айылга кирип јадылар. Јеҥелери келинниҥ чачын эки јара јарып, эки башка тулуҥ эдип ӧрӱп јадылар. Оныҥ кийнинде кайын адазы кӧжӧгӧни ачып, келдине сӱт амзадат. Јаан тӧрӧӧндӧри башпаады айдадылар. Таайы отко ӱс, арчын салып алкайт:

Одырган одыгар чокту болзын,

Аскан казанар сообозын,

Таш очогор тайкылбазын,

Талкан-кӱлер чачылбазын.

 

Оттыҥ бажы обоо кӱл,

Оныҥ бажын байлап јӱрзин,

Одус эки курбустан

Оныҥ бажын јаҥдап јӱрзин.

 

Тӧрдиҥ бажы тӧстӧк кӱл

Оныҥ бажын байлап јӱрзин,

Тӧртӧн эки курбустан

Оныҥ јаҥын јаҥдап јӱрзин.

 

Чеденге толтыра мал азыразын,

Айылга толтыра бала азыразын.

Алкыштардыҥ кийнинде айак-казанды уруп јадылар. Отко сарјунаҥ, куруттаҥ, быштактаҥ, эјегейдеҥ амзададылар. Той-јыргал кӧндӱккен соҥында јаан јашту улус кожоҥ баштайдылар. Ол келинге учурлалат:

Аркадагы ак кайыҥ

Алдын чаппай байлап   јӱр.

Айылда отурган јаандардыҥ

Алдын кечпей байлап јӱр.

Тӧстӧктӧги тӧрт кайыҥ

Тӧзин чаппай байлап јӱр.

Тӧрдӧ отурган јаандардыҥ

Алдын кечпей байлап јӱр.

Ого ӱзеери јӱзӱн-јӱӱр ойындар ойноп јадылар. Аракыныҥ кӧбиле, кериш-согуш болгоныла тойдыҥ јакшызы кемјилбес. Аш-курсагыныҥ элбегиле, ойын-јыргалдарыныҥ јилбилӱзиле, сӱӱнчизиле темдектелер.

Кайырлык јурттагы тӧӧлӧс сӧӧктӱ

Т. О. Кудачинаныҥ куучындаганын А. Кудачина бичип алган

 

Чӱм-jаҥдарысты jаҥдап jӱрели

 

Телекей ӱстинде Алтай деген јерис бар.

Алаканча јеристе ас та болзо, јоныс бар!

Алтай укту јоныста јаҥжыккан чӱм-јаҥдарыс бар.

Бу ар-бӱткенле бирлик јӱрӱмисте чактарла јылыйбай келген, эди-каныска шиҥип калган чӱм-јаҥдарысла биске оморкоор керек. Оны чеберлеп, ӧйгӧ келиштире ӧҥжидип, элбедип апарар керек.

Кеен Алтайыста ар-бӱткенниҥ тынданганыла кожо јииттердиҥ јӱректери база ойгонып, сӱӱштиҥ оды камылып, той-јыргалдар башталат, ойын-јыргал улалат… Эне-адалардыҥ бажы-кӧзи оорып, ач-амырын јылыйтып, недеҥ баштаар, тойды канайда ӧткӱрер деген ал-санаага алдыртып, бедиренип, амыр уйкузын јылыйтат.

Кажы ла аймактыҥ, јурттардыҥ јаҥжыгулары, јаҥарлары да башка-башка… Мен бистиҥ Беш-Ичиниҥ албатызыныҥ той ӧткӱрер чӱм-јаҥдарын кыскарта бичип ийеин.

 

Кысты качырары

Эмдиги ӧйдӧ кысты «уурдаар» чӱм-јаҥ јок. Эки јиит најылажып, эптӱ-јӧптӱ, ада-энениҥ айылына јединишкен кирип келет. Кезикте нӧкӧрлӧри эптеп-јӧптӧп, качырып экелет.

Келин айылга кирзе, эне кижи ого сӱт амзадат, таныжып, бажына арчуул буулайт. Чай азып чайлайдылар.

 

Кудалаары

Таҥ атса, тӧрӧӧндӧр кыстыҥ эне-адазына јалама буулаган ак сӱттӱ, байлу арчынду, аш-курсакту, аракылу кудалап барып јат (ай јаҥыда кудалаар). Чӧгӧдӧп, јаҥарлап, эне-аданаҥ баштайла, јууктарын эбиреде кудалап ийеле, ол улус јуулып келзе ле, «Јӧп» эдип јат.

 

Јӧп

Кудалар јаҥыс айылга јуулыжып, тойды качан эдери, белкенчекти качан јетирери, шаалта, канча айыл кудалаары јанынаҥ јӧптӧжип јат.

 

Эки баланы айылдадары

Јаҥы јӧӧгӧн эне-адазына кире-чыга јӱрзин деп, балдарды аш-курсакту, аракы-чегендӱ кийдирип айылдадат.

Оноҥ ары арткан ыраактагы тӧрӧӧндӧрин кудалап јадылар.

 

Тойго белетенери

Куда-кумый ӧткӧн соҥында, тойго белетениш башталып јат:

а) јииттердиҥ кеп-кийимдерин, јӱстӱк-белектерин алары (кӧп сабазында јииттер эки башка кеп-кийим (орус, алтай) кийерге албаданат);

б) аш-курсакты, аракы-чегенди садып алары (алтай јурттарда тойго канча кижи келерин чокым билер арга јок учун курсакты артыгынча белетеп јадылар, је арт-учында јилбегенин тӧгӧргӧ келижет. Оныҥ учун мында ончо ло темени кыракы кӧрӱп эдер керек).

Учурлу сурактарды озолондыра шӱӱрп эдер керек: келинди кемниҥ айылына отургызар, кайыҥды кем, кайдаҥ экелер, кӧжӧгӧни кем кӧктӧӧр, кӧжӧгӧ тудар јеендерин, чач ӧрӧр јеҥелерин, белкенчекти кайнадар ла башкарып јетирер кижини кӧстӧӧр лӧ о. ӧ.

Кӧжӧгӧ ачар, башпаады ӧткӱрер кижи –таайы.

Эртеледе белетенип алза, той тӧзӧмӧлдӱ, токыналу ӧдӧр.

 

Айыл тудары

Мал сойылат, тойдыҥ аш-курсагын, эт-кӧчӧзин казанчылар азып јат.

Јаҥы айыл тутпас болзо, эне-адазыныҥ алтай айылыныҥ сырандарын эштӱ эдип, эки катаптаҥ томдоп, чаап салат – оны уулдыҥ айылы деп адаганы.

Той кӱн таҥ эртен чадырда очокко отоктыҥ – билениҥ јааны от камызып, «той-јыргал јакшы ӧтсин, бала-барка јакшы јатсын» деп алканып јат.

Таайы эмезе аказы јалама, сӱт, алтай аш-курсак тудунып, кайыҥга барар. Бажырып суранала, кӱнчыгыш јанынаҥ 2 чаал кайыҥ кезеле, айылга экелер. Оноҥ оныҥ алдында чырбаалдарын кезип, тӱнӱкке, эжиктиҥ эки јанына ак јаламала буулап, илип јат.

Јеҥези бойы кӧктӧгӧн кӧжӧгӧзин алкап туруп, ол эжиктиҥ јанында турган кайыҥга буулап јат.

Ол ло чач ӧӧрӧр јеҥези уулдыҥ орын-тӧжӧгин база алкап туруп јууйт.

Оноҥ кыстыҥ тойго келген тӧрӧӧндӧрин – кудаларды – от салып, удура базып уткыйдылар: озо ак сӱтле, оныҥ кийнинде эт, быштак, курут, алтай аракы салган тепшилӱ (эттӱ тепшини кудалар блаап аларга ченежет. Блаап алза, оныҥ ээлерине ойто садар чӱм-јаҥ, кокыр бар).

 

Оноҥ ары «Садыжу» барып јат

  1. Эҥ озо той ӧткӱрерге керектӱ «тӧгӱнчик» келинди «садып јат». Бу келинниҥ кеп-кийимин кийген кижи – јеен уул болор.
  2. Байлу баш кайырчак садылат.
  3. Оны ээчиде – орын-тӧжӧк, агаш-тажы, айак-казаны ла о. ӧ.

Кезикте бу «садыжу» белкенчекте учурлу јаҥарлар, ойын-бије, кокыр-каткы ажыра ӧдӧт. Ол тушта тойлоп келген куда-кумыйлар «эки јииттиҥ тӧжӧги бириксин» деген амадула кыстыҥ тӧжӧктӧринеҥ экелип, јеҥези уулдыҥ чач ӧрӱге белетелген орынына бириктире салып, алкап, јууп јат.

Јолдоҥ келген кудаларды чайлаткан кийнинде, келинге барып јат. Јик јок ак бӧстӧҥ чачактап кӧктӧгӧн кӧжӧгӧни эки јеени тудунып, јеҥелери, келин-кечкиндер сыр-кожоҥло, јаҥарлап барып, экелип јат (келинди кӱнчыгыш јаар, јакшы, чуны јаткан тӧрӧӧн айылга отургызар).

Келинди экелип, эки кайыҥныҥ бажын бириктире тудуп, чач ӧӧрӧтӧн чадырга кийдирип јат.

 

Чач ӧрӱш

Келинниҥ эки јеҥези сӱтле ӱрӱстеп, чачын чип-чике јарып, алкап ӧрӧлӧ, чегедек кийдирет.

Оноҥ, «бажына чач бӱдӱрген, балтырына эт бӱдӱрген» байлу таайы: «Адымды адаба, алдымды кечпе!» – деп алкап туруп, кӧжӧгӧни ачат (камчыла, арчынныҥ сабыла эмезе бычактыҥ кыныла). Бу база учурлу чӱм-јаҥ: келин кайындарын тооп јӱрзин деп, соҥында катуга согулза, оору-јоболго бастырза, кезикте балазын кӱч чыгарып турза, адын адап кыйгырар дежет – ол коркышту болушту…

Кайын энези келдине сӱт амзадат.

 

Јайыкты – јаламалу эки сап арчынды – отко аластап, тӧргӧ илип јат.

 

Башпаады – ол келинди бу јурттыҥ отогыныҥ от-энезиле, ээзиле таныштырганы, јаҥы билениҥ јолы ачылганы.

Очоктыҥ ӱч балазына эштӱ эдип ак јаламалар ла казы-јуу арта салып (кӱнгеери), отко арчын салып, от-энедеҥ курчуу, алкыш-быйан алат. Оноҥ ары јаандары эки јиитти алкайт. Ойын-кокырлу эрмек айтпас! От-энедеҥ јаан неме јок. От коркышту белгелӱ: ӧчӧ берзе – јурт болбос, бийик јалбышталза – јурт јакшы, ырысту јадар.

Келинге тепши салынат.

Той оноҥ ары улалат: текши эл-тӧрӧӧн эптӱ отурып, алама-шикир аш-курсактаҥ амзап, алкыштарын айдыжат, кожоҥ-комут чӧйилет.

Келинниҥ чайы урулат.

 

Кожоҥду чӧӧчӧйлӧр куда-кудагайларга берилет. Ол – олордыҥ бой-бойын кӱӱнзешкенин, тӧрӧӧнзишкенин, тоогонын керелеген озодоҥ бери келген чӱм-јаҥ.

 

Байталбаш салынат. Эне-адазы кызыныҥ тойына келбес, чачын јарганын кӧрбӧс деер. Јаҥыс јерде болзо, олорды байталбашка кычырып экелет, кожоҥду чӧӧчӧйлӧр берилет.

Тойдыҥ учы једип, ӱйдежӱ ӧткӱрилет (тегерийте туруп, кудалардыҥ јанар јолы ачык болзын деп, алкап јаҥарлайт).

 

Белкенчек

Бу озодоҥ бери келген јаан учурлу, байлу чӱм-јаҥ. Келдиниҥ эне-адазына белкенчек јетирип, от-очогынаҥ алкыш-быйан сурап, јурт тӧзӧгӧн уулы угын улалтсын, келген келинниҥ белкенчеги бек болзын, белкенчегине кӧп бала-барка туулып, карындап, азырап берзин деп, ак сӱдин эмискен энезине «эмчек сӱдин» јандыратан тереҥ учурлу чӱм-јаҥ…

(Белкенчекти кезик улус јӧптӧшкӧниле ол ло той кӱн јетирет, је белкенчек ле тойго келееткендер тушташпас керек: блаадып та алардаҥ маат јок. Кезик улус табыланып, эртезинде јетирет).

 

Айылдадыш

Белкенчекти јетирген кийнинде, эки јиит эжерди эки айылга айылдадып јат.

 

Кур курчаары

Оныҥ учуры мындый: бириккен, јаҥы туулган тӧрӧӧн-туугандар тӧрӧӧнзижип јӱрзин, бели, сын-арказы бек, курчуулу болзын дегени; бириккен эки баланыҥ јӱрӱм јолы узун, элбек, быжу болзын, угы-тӧзин улалтсын деп, киндиктерин курчап, бектеп јатканы болор.

***

Кажы ла јерде той-јыргалдыҥ јаҥарлары бой-бойынаҥ аҥыланып јат. Је албаты чӱмдеген, азыйдаҥ бери кожоҥдоп келген јаҥарлардыҥ ортозында тӱҥейи де кӧп. Тойдыҥ учурлу јаҥарларын Беш-Ичинде јадып турган коо ӱндӱ јаҥарчылар З. К. Киндиковадаҥ, М. К. Кокпоевадаҥ, Г. М. Садыковадаҥ, анайда ок ак-јарыктаҥ јӱре берген энем ӧрӧкӧннӧҥ – А. П. Муклаевадаҥ угуп бичигем.

 

Куданыҥ јаҥарлары

Алаканда чӧӧчӧйим

Ак байталдыҥ сӱди эт.

Амадап келген бу јолым

Албаты јаҥдаган јаҥ эт.

Колымдагы ак ӱрӱс

Коҥыр байтал сӱди эт.

Кожоҥдоп келген амадуум

Короты јаҥдаган јаҥ эт.

 

Канча ажу аш туруп,

Кудалап келдис, кыс сурап,

Кудаларыс мында деп,

Чӧгӧдӧп келдис, кудалар.

Камык кечӱ кеч туруп,

Суранып келдис, кудалар.

Тӧрӧгӧндӧр мында деп,

Чӧгӧдӧп келдис, јурт сурап.

 

Ак кайыҥды кезеле,

Кабай эткен адазы.

Ак ла сӱдин эмизип,

Азырап койгон энези.

Кӧк кайыҥды кезеле,

Кабай эткен адазы.

Койу сӱдин эмизип,

Чыдадып койгон энези.

 

Эрјинениҥ кымызын

Энези ичер учурлу.

Эптӱ-јӧптӱ куучынды

Энези айдар учурлу.

Ак бороныҥ кымызын

Адазы амзаар учурлу.

Алкыш-јӧптӱ куучынды

Адазы айдар учурлу.

 

Колыстагы чӧӧчӧйди

Алып ийзеер, кудалар.

Кожоҥдоп берген чӧӧчӧйди

Амзап ийзеер, кудалар.

Кожоҥдоп берген тажуурды

Тудуп ийзеер, кудалар.

Амадап келген бойысты

Аайлап ийзеер, кудалар.

 

Ак ла шајыҥ айагыс

Алтынга тӱҥей кӧрӱнгей.

Алып келген ол ажыс

Алама-шикир амзалгай.

Кӧк лӧ шајыҥ айагыс

Мӧҥӱнге тӱҥей кӧрӱнгей.

Ичиндецги ол ажы

Мӧттӧҥ тату билдиргей.

 

Чӧӧчӧй туткан колыбыс

Чылай берди, кудалар.

Чӧгӧдӧгӧн тизебис

Арый берди, кудалар.

Тажуур туткан колыбыс

Тала берди, кудалар.

Эдиски болгон ӱнибис

Туна берди, кудалар.

 

Ак калайлу казанар

Бистиҥ отко кайнагай.

Ак шаҥкылу балагар

Бистиҥ јуртка јуртагай.

Кӧк калайлу казанар

Бистиҥ отко кайнагай.

Кӧк шаҥкылу балагар

Бистиҥ јуртка јуртагай.

 

Јаламалу тажуурды

Тудуп ийзеер, кудалар.

Јайнап айткан сӧзисти

Угуп ийзеер, кудалар.

Кыйра буулу тажуурды

Амзап ийзеер, кудалар.

Кыйналып келген сӧзисти

Угуп ийзеер, кудалар.

 

Агаш бӱри јайылган

Айыл тудар ӧй келген.

Аданыҥ уулы чыдаган,

Айылду болор ӧй келген.

Эмил агаш јайылган,

Айыл тудар ӧй келген.

Энениҥ уулы чыдаган

Той эдетен ӧй келген.

М. БАДЫШЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина