Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кычырып, угуп билери база ӱредӱ

25.08.2020

Ак-јарыкка јаҥы ла кепке базылып чыккан бичикти колына чебер алып, јаш баладый сӱӱнип, тӱрген ле кычырарга меҥдеп, энчикпей турган јиит те, јаш та улусты тууразынаҥ кӧрӱп, олор учун ӧзӧгиҥе кандый да јакшынак, јылу кӱӱн-тап, сезим табарар.

Кычыратаны бӱгӱнги кӱнде база модада деген шӱӱлте бар ине. Кезик кычыраачылар сӱӱген авторлорыныҥ чыккан кажы ла бичигин сурулап, Интернет ажыра, бичиктердиҥ магазини эмезе кандый бир таныш кижи Москва јаар барып  јатса, јакыдып турганын јакшызынып угарыҥ. Кезик улус библиотекаларга јӱрӱп, оноҥ алып кычырат.

Бу ла мындый бичикке јилбилӱ кӱӱндӱ кычыраачылар Оҥдой аймактыҥ Алтыгы Талду јуртында кӧп. Олор бу ла калганчы ӧйдӧ республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» деп байзыҥ-јуртыныҥ бичиктерин, балдардыҥ «Солоҥы» журналын он тӧрт-он беш кижи јакыдып алдыртканыла канайып оморкобос. Бу мындый байа просветительский эмезе јартамалду иштиҥ бажында Алтыгы  Талдудагы јурт јеезениҥ јааныныҥ ордынчызы Наталья Еликова турат. Ол бу ишти канча јылдар туркунына бир де кӱчсинбей, эрчимдӱ, бойыныҥ ла кӱӱниле бӱдӱрет. Ол бойы кӧп кычырат, оныҥ да учун, байла, јерлештери Наталья Поромзоновнанаҥ јозок алып кычыргылайт.

Биледе балдардыҥ бичик-билик колго алып кычырбай турганы јажыт эмес. Ол, байла, база текши калыктыҥ сурагы. Биледе эне кижи эҥирде чӧлӧӧ ӧйди келиштирип, балдарын коштой отургузып, јилбилӱ бичикти колына алып кычырары јаан ырыс ине.  Је байа балдар оогоштоҥ ала кычырганын ајарулу угарына темикпеген, таскабаган болзо, табынча темиге береринде алаҥзу јок. Энези бичиктиҥ (куучынныҥ, чӧрчӧктиҥ, о. ӧ.) баштапкы бӱгин бойы тыҥыда кычырып, экинчи бӱгин коштой отурган балазына кычырарга берзе, оноҥ ары онойдо ло элижип-селижип кычырганда, бала јарым јылдаҥ колынаҥ бичик божотпой, билгирдиҥ, биликтиҥ телекейине јолын таап, кӧндӱге берер. Кычырганын кожо ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱшкенде, баланыҥ, куучыны, тили байлык болор. Оноҥ ары ол бичиктеҥ алганын бойыныҥ јӱрӱминде тузаланарына база јаан јӧмӧлтӧ болор. Байа телефон-интернеттиҥ ойындары, «оорузы», тилин билбези јанынаҥ айтпай да јадым. Кӱӱни, јилбӱӱзи болзо, онызы кандый бир ӧйдӧ соот болуп артар ине.

Балдарга алтай тилиле кычыргадый бичиктер, журналдар јок деген шылтакта бодолында тӧзӧлгӧ јок. Бир канча јыл мынаҥ кайра «Алтай баатырлар» деген тизӱ кай чӧрчӧктӧр алтай тилле, орус тилге кӧчӱргениле чыгып, јолын алынды. Бу калыктыҥ судур кептӱ бичиктерин алып турган улус бар ба деп айдардаҥ башка. Кычырып турган албаты болзо, бу бичиктер кол бажына барар, таркаар эди. Бу ӧзӱп јаткан ӱйе оогоштоҥ ала бу кай чӧрчӧктӧрин кычырып ӧссӧ, билзе, айса болзо, билимчиниҥ-шиҥжӱчиниҥ јолын талдап, аспирантурага кирзе, диссертациязын шак бу кай чӧрчӧктӧрлӧ не бичибес. Канча чактардыҥ јажыды, ӱредӱзи, айса болзо, ол чӧрчӧктӧрдӧ.

Бӱгӱнги кӱнде албаты је ле деген республиказында амыр-энчӱ јаткан адында, бойында таҥынаҥ бичик-басмазыныҥ туразы не болбос, не иштебес? Бичик-басманыҥ учуры сӱреен јаан ине. Ол бастыра јанынаҥ јеткилделген ле таҥынаҥ кӧлӱктерлӱ, аймактарда бичиктердиҥ магазиндери болгон болзо, ӧзӱм болор айса бу ла кирезинде јӱрерис пе?

Классиктер, олордыҥ бичиктери ӱргӱлјик, олор кандый да ӧйдӧ јилбӱде, ајаруда болгон ло болорында алаҥзу јок. Је ого коштой јаҥы бичиичилер, поэттер, олордыҥ чӱмдемелдери база керек. Бойыныҥ алтай тилиле бичип турган јаҥы ӱйениҥ бичиичилери, поэттери та кайда? Јаҥы ӧйдиҥ јаҥы бичиичизиниҥ јаҥы бичиги чыкты, кычырарга табылбай туру дезе, угарга да јакшы болор ине.

Тоолу кӱндер кайра јерлежис Вячеслав Ядагановтыҥ орус тилле јаҥы чыккан «Осколки» деген бичигин  (куучындардаҥ, ӱлгерлердеҥ турган јуунты) бир тынышла кычырдым деп, јакшынак  бала ӧкпӧӧргӧн айас айтты. Берейин, кычырарар ба деп айдарда, кычырарым деп каруузын тӱрген ле јандырдым. Бу кӱндерде ол бичикти кычырып јатсам, база бир бала В. Ядагановтыҥ «Осколки 2», «Семь лампочек» деген бичиктерин сыйлады. Автор кычырарга кӱӱнзеген улуска сыйлагар деп айткан болуптыр. Је бот, онойып сакыбаган јанынаҥ Вячеслав Алексеевичтиҥ бичиктери келди.  Чын ла јӱрӱмде болгон, јӱрӱмнеҥ алынган ла јӱрӱмниҥ бойыныҥ элестери, јуруктары… Алтайыста база бир јайалталу бичиичи бойыныҥ аҥылу, танылу јолына чыгып јатканы оморкодот. Ийделӱ сӧстиҥ узында бичиир, чӱмдеер мары артыгынча. Баштапкы эки бичиги ӧткӧн јылда, ӱчинчизи быјыл чыккан. Бир бичиги Горно-Алтайсктыҥ, экӱзи Новосибирсктиҥ типографиязында кепке базылган.

Соныркаган кычыраачылар бу бичиктерди Горно-Алтайсктыҥ типографиязыныҥ  магазининеҥ садып алар аргалу.

Кычырарга, ичкери јолло кӧнӱ барарга кӱӱнзеген улуска керектӱ бичиктер де, керектӱ туштажулар да сакыбаган  јанынаҥ бойыныҥ ӧйинде кыйалтазы јогынаҥ болор ине.

К. ТӦЛӦСОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина