Алтайдын Чолмоны

АПК-ныҥ продукциязын экспортко…

28.08.2020

2018 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24-чи кӱнинде ороонныҥ президентиндеги стратегический ӧзӱм ле тӧс ууламјылу ӱлекерлер аайынча совединиҥ тӧргизи 2024 јылга јетире экспорттыҥ кемин 250 млрд доллар-га јетирерге темдектеп турган «Албатылар ортодогы кооперация ла экспорт» деген национальный планды јараткан. 

Бу нацӱлекерге 956 млрд салковой акча чыгарары темдектелет. Бу акчадаҥ 103,8 миллиард салковойы инвестпрограммаларда бичилип калган.

Нацӱлекер аайынча промышленностьтыҥ ӧзӱмине бюджеттеҥ алты јылдыҥ туркунына 350 миллиард салковой чыгарары темдектелет. Агропромышленный комплекске база 350 миллиард салковой. Нацӱлекер аайынча јаҥы российский промышленный зоналар тӧзӧӧри темдектелген, бастыра тӧрт андый промышленный зоналар болор.

Стратегический ӧзӱм ле нацӱлекерлер аайынча советтиҥ тӧргизиниҥ 2018 јылдыҥ сыгын айыныҥ 25-чи кӱнинде ӧткӧн јуунында «Албатылар ортодогы коо-перация ла экспорт» нацӱлекердиҥ паспорты јараду алган. Бу паспорт федерал кеминде беш ӱлекердеҥ турат: «Промышленный экспорт», «АПК-ныҥ продукциязыныҥ экспорты», «Јеткилдештердиҥ экспорты», «Албатылар ортодо садуныҥ логистиказы», «Албатылар ортодо кооперацияга ла экспортко јӧмӧжӧтӧн системный эп-аргалар».

«Албатылар ортодогы кооперация ла экспорт» деген нацӱлекер Россияныҥ 2019 јылдаҥ ала 2024 јылга јетире јӱрӱмге кийдиретен нацӱлекерлериниҥ бирӱзи. Бу нацӱлекер мындый амадулар тургузат:

—обрабатывающий промышленностьто, јурт ээлемде, јеткилдештердиҥ бӧлӱгинде јаан конкуренция эдер аргалу сырьевой эмес секторлор тӧзӧӧри. Товарлардыҥ (иштиҥ, јеткилдештиҥ) экспортыныҥ текши кеми ороонныҥ ВВП-зыныҥ 20 процентинеҥ ас эмес болор учурлу;

—сырьевой до, энергетический де эмес товарлардыҥ экспортыныҥ кеми јылында 250 млрд долларга једер учурлу, ол тоодо машиностроениениҥ продукциязы јылында 50 млрд доллар, агропромышленный комплекстиҥ продукциязы јылында 45 млрд доллар, анайда ок јеткилдештердиҥ экспортыныҥ кеми јылында 100 млрд доллар кеминде болор;

—Евразийский экономический союзтыҥ турчылары болуп турган ороондор ортодо садуныҥ кемин ас ла дезе бӱдӱн-јарым катапка кӧптӧдӧргӧ лӧ кожо јууп алган инвестициялардыҥ кемин бӱдӱн-јарым катапка кӧптӧдӧрин јеткилдеерге, бу амадуга једерге керектӱ айалгалар тӧзӧӧри.

«Албатылар ортодогы кооперация ла экспорт» деген нацӱлекердиҥ тургускан амадуларына једерге, мындый иштерди бӱдӱрер керек:

—промышленный, аграрный ла саду политиканы, анайда ок тузаланып турган государственный јӧмӧлтӧниҥ эп-аргаларын кийдирип, российский товарларды албатылар ортодо конкуренция кемине  јетиргизерине ууламјылаар — олордыҥ тыш садуда болорын јеткилдеер амадула;

—албатылар ортодо саду бӧлӱгинде административный иштерди ле буудактарды астадары, ол тоодо экспортко лицензия берер ле валютный шиҥжӱ ӧткӱрер тушта эдилип турган ӧткӱре кӧп некелтелердиҥ кезигин јоголтор, албатылар ортодо садуныҥ субъекттери ле шиҥжӱ ӧткӱрип турган органдардыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижин «бир кӧзнӧк» аайынча ӧткӱрерин тӧзӧӧри (2021 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына);

—экспортты јӧмӧӧрине јарамыкту акча-манат арга-инструменттерди тӧзӧӧрин учына јетирери (2021 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына);

—темир јолды, автомобильный јолды ла сууда јӱзер транспортты тузаланып, товарларды экспортко аткарар тушта логистический кирелендириштерди јоголторы, анайда ок Россия Федерацияныҥ государственный гран-кыйузында ӧдӧтӧн пункттарды тудары (јаҥыртары);

—Россия Федерацияныҥ ӧскӧ ороондордо саду ӧткӱрер чыгартулу јерлерин јаҥыртарын темдектеген экспортты ичкерледериниҥ институттарыныҥ бирлик системазын тӧзӧӧри;

—Евразийский экономический союз аайынча товарлардыҥ, јеткилдештердиҥ, капиталдыҥ ла ишмекчи ийдениҥ текши рынокторын тӧзӧӧр ишти учына јетирери.

Алтай Республикада «АПК-ныҥ продукциязыныҥ экспорты» деген программа база иштейт. Ол «Албаты-лар ортодогы кооперация ла экспорт» деген нацӱлекер аайынча иштеп турганын темдектеер керек.

Программада темдектелгениле, 2024 јылдыҥ учына јетире Алтай Республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ экспортко чыгарган продукциязыныҥ кеми 18 миллион американ доллар болор учурлу. 2023 јылда – 15,37 миллион доллар, 2022 јылда — 13,25 миллион доллар, 2021 јылда — 11,54 миллион доллар ла 2020 јылдыҥ турулталарыла 10,6 миллион доллар болор керек.

Озолондыра чоттогоныла, 2020 јылдыҥ баштапкы јети айында Алтай Республикадаҥ АПК-ныҥ баазы 8,87 миллион долларга турар продукциязы экспортко аткарылган. Мынызы темдектелгениниҥ 83,68 проценти болуп јат. Айдарда, јылдыҥ учына јетире темдектелген планды 100 процентке бӱдӱрип ийер арга бар.

Тергеебис экологически ару продукция иштеп алып, оны экспортко чыгарар аргалар бар. Бу ууламјыда иш-тер ӧдӧт деп айдар керек. Темдектезе, Майма аймактыҥ јеринде «Кичӱ ле орто аргачылык ла таҥынаҥ аргачылык баштаҥкайды јӧмӧӧри» деген нацӱлекер аайынча республика ичинде баштапкы агропаркты тудар иштер ӧдӧт.

АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јартаганыла, тӧзӧлип јаткан предприятиениҥ учуры јербойыныҥ јурт ээлеминиҥ сырьезынаҥ ла ӧлӧҥдӧрдӧҥ продукция эдип чыгарары ле соҥында оны оптово-ӱлеер тӧс јер ажыра садары болуп јат. Чокымдап айдар болзо, анда озо ло баштап экспортко аткарылатан продукция эдилер.

Бу агропаркта суузындар белетеер ле олорды урар, мӧттиҥ расфасовказын эдер, кузуктыҥ эмилин ле оноҥ до ӧскӧ продукция эдер цех болор. Оны тударына 57,4 миллион салковой кеминде госјӧмӧлтӧ эдилген. Тургуза ӧйдӧ анда инженерный инфраструктураны чӧйӧр, газӧткӱштиҥ ле сууӧткӱштиҥ сетьтерин салар, сырьеныҥ переработказын эдетен тура тудары аайынча иштер ӧдӧт. Анайда ок саду-кӧрӱниҥ павильоны болотон тураныҥ фундаментин салатан иштер ӧдӧт.

Јурт ээлемниҥ продукциязыныҥ тӧс переработказы болотон агропромпарк темдектелген ӧйдиҥ туркунына тудуларына ла кандый бир буудактар јогынаҥ иштеп баштаарына иженери артат.

К. ЯШЕВ