Алтайдын Чолмоны

Ийделӱ элдӱ Инегенде «Ирбис» турбазада…

28.08.2020

Алтайдыҥ кайкамчылу ла јараш ар-бӱткени   кӧп айылчыларды, туристтерди јилбиркедет ле кажы ла јыл олордыҥ тоозы кӧптӧп туру.  Оҥдой аймактыҥ Инеген јуртыла, оноҥ ары Кадын сууны ӧрӧ Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Тӱҥӱр, Кујурлу ла ӧскӧ дӧ јурттарына, јараш кӧлдӧрине, Ӱч-Сӱмерге јетире јол туристтердиҥ база бир амадаган јолы болуп јат. Тӧрт јыл кайра Чуйдыҥ ла Кадынныҥ сууларын кечире кӱрлер тудулганы бу јуртка јетире   јол-јорыкты бир канча јеҥил ле јеткери јок этти.

Инеген јурттыҥ бери јанында, јурттаҥ ӱч километр ыраагында, ээчий-теечий турбазалар турат. Олордыҥ бирӱзин, јӱзӱн ӧҥдӱ чечектерге ле агаштарга курчаткан айылдарлу, тураларлу «Ирбис» турбазаны, Ольга Сергеевна ла Донской Иванович Додуковтор тӧзӧгӧн эмтир. Олор озо баштап јуртта магазин ачкан. Алды јанында — Кадынга, экинчи јанында кайа-таштарга кыпчыткан чичке јолло кандый ла эп-аргала товарлар экелип садары тегин керек эмес болгон деп, Ольга Сергеевна айдат.   Ого ӱзеери јурт улуста акча јок, улус тегинге алар, ойто тӧлӱ јууп базары база кӱч болгон.  Јамылулар јурттыҥ эл-јонын сӱреен керектӱ товарларла  јеткилдеп турган магазинди бӧктӧбӧзин деп сураган да болзо, јабарга келишкен. Оныла коштой ӱч кысту иштеҥкей биле мал-аш туткан, эмди де тудуп јат…  Олорло јууктада таныжардаҥ озо   санаамды айдып ийейин. Бу билениҥ ижи-тожын, эткен-тутканын угуп санандым: «Кӧп улустыҥ иш јогына, эдер-тудар неме табылбай турганына, јӱрӱмине комыдап јӱргенин угарыҥ. Је бу улус кемнеҥ де болуш, јӧмӧлтӧ сакып отурбаган. Јӱрӱминде бойлорыныҥ ла кӱчине иженип, кӧпти эдерге, кӧпкӧ јединерге чырмайгандар. «Баскан кижи јол алар» деген кеп сӧсти эмеш ӧскӧртӧ айтсабыс, «эткен, иштеген  кижи  ончозына јединер»  эмес пе…».

«2007 јылда бис јурттыҥ бу сӱрее-чӧп таштаар јерин арутап, кыралап, бойыстыҥ ла мал-ажыска азырал ӧскӱрерге амадаган болгоныс — деп, Ольга Сергеевна куучындайт.–Мынаҥ бис 10 машина сӱрее-чӧп чыгара тартканыс. Эмеш ӧрӧлӧй јерде азый Касьян деп карган кержак јаткан, ол бу сайлу јерде арбузтар, дынялар ӧскӱрген   деп, каргандар эске алынып туратан. Бис олор јаткан јерде эмес, эмеш бери айыл тутканыс.   Озогы эп-аргала агашты колло чабып, чобрала јабып, экӱдеҥ экӱ ле тутканыс. Јуртта аккан суудаҥ субактар эдип, трубаларла суу ӧткӱргенис. Аш та, картошко до отургузарга ченешкенис.

Ботанический садтыҥ ишчилериниҥ, анчада ла Василий Павлович деп кижиниҥ болужыла мында агаштар, јыраа-ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр, чечектер  отургусканыс. Ары-бери јӱрген туристтер јолой токтоп, конуп аларга, амырап аларга улай ла суранар болгон.  Онойып, туристтер келетен турбаза тударга келишкен. Экинчи айылды база экӱ ле тутканыс. 2014 јылда Кадын суу кенетийин  ле кӧдӱрилип јаанайла, мылчаны келтейтип, сетка-чеденисти, отургусканысты агыза берген…  Бис туристтерле ижисти кызыс Тординага ла кӱйӱбис Экенге табыштырганыстаҥ бери  ӱч јыл болды. Олор Оҥдойдо јуртту, эки оогош балалу. Је бис олорго улайын болужып јӱредис».

Тордина ајару керексип турган туристтер кӧп тӧ болзо, ӧй табып, биске мынайда куучындады: «Турбазада бис экӱ тыҥыда 2018 јылдаҥ бери иштеп турус. Је бис, биледеги ӱч кыс, ада-энебиске улайын ла болужып јӱргенис. Эмдиги кӱрлер јок, јӱк кайа-ташла јалтанчылу јол  до тушта бери туристтер келип ле туратан.  Ийинде машиназын артырып салган туристтерди адам кемеле де, мотоциклле де экелетен. Онойдо ок Какпак кыр ажыра јойу да келгилейтен.

Ишти биске бӱдӱмјилеп ийерде, јаан эмес кредит алганыс. Бу ӧйгӧ бис туралар, база бир чадыр айыл тутканыс.   Скважина эткенис, эмди туралар, айылдар таҥынаҥ суулу. Мынаҥ озо туристтерге сууны јурттагы суудаҥ экелип туратаныс. Эмди кӱрлер тудуларда, туристтер сӱӱнип јат. Былтырдаҥ бери коркышту кӧп туристтер  келип туру. Бистиҥ кайа-ташла ӧткӧн кату јол ло Кадынды јакалай јаткан јараш ӧзӧк  учун бистиҥ јерди олор «Мини Чолушман» дежет. Олор мында амырап јӱрген ле ӧрӧ ӧткӧн туристтердеҥ, бой-бойынаҥ угужып, бери кӧптӧдӧ келер боло берди».

Коронавирустыҥ ӧйинде  иш кандый ӧткӧниле јилбиркедис. Тордина Донскоевнаныҥ айтканыла,  туристтер јаттыргызарына тудулу ӧйдӧ СЭС-тиҥ, экономика бӧлӱктиҥ ишчилери турбазага шиҥжӱлӱ келип туратан. Јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинеҥ  ала туристтерге јараду берилерде ле бери сӱреен кӧп улус келип турган эмтир. Анчада ла Москвадаҥ, Новосибирсктеҥ ле Алтай крайдаҥ кӧп улус келип јат. «Учында бойым да арыйла, амырап јӱргем — деп, Тордина Донскоевна айдат. Эјелеримниҥ балдары келип, бир канча болушканы јаан јӧмӧлтӧ болды. Је мен мында јок ло болзом, не-не болуп калат.  Туристтер кӱӱнземелдерин бичип турган  тетрадьты ӧртӧгӧн лӧ, јеткилдеш коомой деп,  табыштанган ла, база кандый бир  ЧП болуп ла калган турар. Мынаҥ узакка да барарга јарабас».

Сыгын айда туристтер «кӱски Алтайды кӧрӧргӧ, оныҥ јаражын ширтеерге», балыктаарга база кӧп келип турган болуптыр. Келерге турган улус, кӧбизинде билелер, телефонло слерде тыш-амыр ба деп сурагылап јат. «Чамалга кӧрӧ, бисте амыр, кӧп сабада билелӱ, бала-баркалу улус келип туру — деп, турбазаныҥ јиит ээзи куучындайт.—Ӧйинеҥ ӧткӱре табышту улусты мен арбанып та койодым. Туристтер бистиҥ ӧзӧктиҥ эки учынаҥ келип јат. Кӧксуу-Оозынаҥ јойу, атту, туулык мотоциклдӱ ле велосипедтӱ туристтер келет. Ийин јанынаҥ јеҥил јорыкту да, јадар турачакту да машиналу келип турулар. Кезиктери машиналарын артырып, оноҥ ӧрӧ мотоциклдӱ, велосипедтӱ баргылайт».

Додуковтордыҥ турбазазы Манјӱректе мотоциклисттерле иштеп турган «Алтай-Мото» фирмала колбу тудуп јат. Олор Инегенде турбазага туулык мотоциклисттердиҥ группаларын аткарып турулар. Туристтер Инегеннеҥ ӧрӧ барып, Тӱҥӱрге, Мультага једеле, ондогы кӧлди кӧрӧлӧ, кайра келип јат. Бу туристтерди Тордина Донскоевна   азырап турган эмтир. Ол келер јылда турбазазында кафе ачарга амадайт. Нениҥ учун дезе, анчада ла мотоциклдӱ ле велосипедтӱ јӱрген, тыҥ арып турган туристтер ажанар аҥылу јер керексийдилер.

Онызын бис бойыстыҥ кӧзисле кӧрдис, билдис.  Екатеринбургтаҥ бойыныҥ автомашиназыла келген ага-карындаштулар,  Раиль ле Рамзис, мында магазин бар ба, ажанар јер бар ба деп сурадылар. Тординаныҥ энезине олорды   кӱндӱлеп, оноҥ ары  Ӱч-Сӱмер уулу аткарарга келишти. Эки јиит былтыр туулык мотоциклдер садып алганыс, баштапкы ла катап ыраада јӱргенис бу дешти.

Эҥир кире берерде, велосипедтӱ эки уул келдилер. Олор Томскто велосипедисттерди јол-јорыкта баштап јӱретен гидтер болуп  турган улус эмтир. Ӱч кӱн кайра машиназын мында артырып, Кӧксуу-Оозы јаар атанган болуптыр. Мынаҥ озо олор Чамал ичиле, Кӧксуу-Оозыла, Акташ, Алтын-Кӧл јаар јӱргендерин куучындадылар. Велотуристтер экелерге, Инеген ажыра јолды кайып јӱрген деп бодоштырдыс.

Кадынга јууктада теректердиҥ алдында палаткалу улусла таныжып, кайдаҥ келгенин сурадыс. «Бис Санкт-Петербургтаҥ  келгенис. Новосибирскке јетире учала, арендага машина алып, Алтайга келгенис. Бис Тожоҥтыга јетире јӱрдис, «Марс» деп јараш, кайкамчылу јерди, Чуйдыҥ јарлу јолын кӧрдис.  Јорыгыс бежинчи кӱн улалат. Бис мынайып баштапкы катап јорыктаганыс. Мынаҥ озо јӱк Горно-Алтайскка јетире болгоныс. Јол ыраак та болзо, Алтайдыҥ јаражын кӧргӧниске сӱӱнип јанарыс!».

Новокузнецк каладаҥ Донской Ивановичтиҥ антыгарлу најызы билезиле, база бир таныш билеле кожо бала-баркаларын ээчидип келген эмтир. Орус најызы, Егорыч, бисти  Инеген ичиниҥ коомой јолдорын јеҥил ӧткӧдий машиназына отургузып, Кадынга Аркыт сууныҥ бириккен јерин ыраактаҥ да болзо, кӧргӱзип јӱрген. Аркыт јуртка јетире атту аҥчылар  бир кӱнге једип турган болуптыр. Аркыт сууныҥ агып келген улуркак тууларын, туулардаҥ шуҥуткан Аркыттыҥ Кадынга келип киргенин јӱк јойу эмезе атту, мотоциклдӱ ле велосипедтӱ улус кӧрӧр аргалу…

Келер ӧйдӧ Инегенди ӧрӧ барган ла Оҥдой  ло Кӧксуу-Оозы аймактарды бириктирген јалбак јол јазалар дежет. Ол тушта туристтердиҥ, айылчылардыҥ тоозы там кӧптӧӧри јарт. Онызы бир јанынаҥ јербойыныҥ улузына ӧскӱрип алган мал-ажынаҥ иштеп алган аш-курсагын, алама-јиилектерин садып, турбазалар тудуп, акча-манат иштеер арга берер. Је Алтайыстыҥ јараш деген јерлериниҥ бирӱзи Инегенле, Кадын ичиле чубашкан туристтер аайлу-башту јӱрӱп, јаҥыс ла ар-бӱткенниҥ јаражын кайкабай, калыктыҥ чӱм-јаҥын, байларын тооп, тӱӱкизиле, культуразыла јилбиркеп јӱретен болзо…

Н. САДАНОВА