Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јаҥарыс јайылып, Алтай ӱстиле учсын

28.08.2020

Татьяна Бошкуновнаныҥ башкарып јаткан тӧс јери онлайн ажыра «Јаҥар кожоҥ јаҥылгазы» деп адалган фестиваль-маргаанды белетеп ӧткӱрет. Ол кычыраачыларга бойыныҥ башкарып јаткан тӧс јери, јайаан ӧмӧлиги ле фестиваль-маргаан керегинде мынайда куучындады:

—Мениҥ чыккан-ӧскӧн јерим Кош-Агаш аймактыҥ Мукур-Таркаты јурты болор. Сары моолдордыҥ ук-тукумынаҥ болорым. Калада 2001 јылдаҥ бери јададым. 2019 јылдыҥ чаган айында «Ажу» деген этнокультуралык ӧмӧликти тӧзӧп,  иштеп баштадыс.  Ол ло тӧс јерде «Ай јаркын» деп адалган этнографиялык ӧмӧликти тӧзӧп, јайаан ижин кӧндӱктирдис.

Бис республика, онойдо ок кала кеминде ӧдӱп турган ончо байрамдарда, кӧдӱриҥилерде, кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ туружадыс. Кайда да байгалу баштапкы јерлерге чыгадыс, кайда да Быйанду самараларла кайралдададыс.

Алтай албатыныҥ, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јебрен-кумран чактардаҥ бери келген чӱм-јаҥын, кӧгӱс байлыгын бийик кӧдӱрип апарарга, онойдо ок кайда да келишпей турганын јартап, чечип, тӱзедерге чырмайадыс.

Ӧдӱп јаткан Чычкан јылда АР-дыҥ национальный политика ла эл-јондыкла колбулар аайынча комитеди ле Најылыктыҥ республикан туразы грантка маргаан јарлаган. Бис ол грант аайынча «Јаҥар кожоҥ јаҥылгазы» деп ӱлекерди «Ажу» деген тӧс јердиҥ адынаҥ бичигенис ле ол грантты ойноп алганыс.

«Јаҥар кожоҥ јаҥылгазы» деген фестиваль-маргаанды талалык кеминде ӧткӱрер амадула бис бӱгӱнги кӱнде кӧнӱ иштейдис. Фестиваль-маргаан керегинде ээжи де, онойдо ок оныҥ ӧдӱп јаткан аайы да Интернеттиҥ сайттарында («Одноклассниктерде», «ВКонтакте», «Инстаграмда»)  јарлалган. Туружып јаткан јерлештеристиҥ ады-јолдоры база бар. Таланыҥ аймактарынаҥ туружарга кӱӱнзеген улус угузу бичиктерин, роликтерин аткарган. Јаҥыс ла Чой ло Чамал аймактардаҥ улус пандемияла колбой турушпай калганы карамду.

Бӱгӱнге јетире онлайн фестиваль-маргаанда туружарга текши 23 угузу бичик болгон. Беш угузу бичик таҥынаҥ улустаҥ келген. Арткандары – ончо јайаан ӧмӧликтер.

Республиканыҥ кажы ла јуртында, аймагында алтай јаҥар кожоҥныҥ ӧмӧликтери кӧп болгонына сӱӱнедим, оморкойдым. Олордыҥ башкараачыларыла таныштым, куучындаштым.

«Кӧрӧӧчилердиҥ јараткан туружаачызы» деген ууламјы аайынча онлайн ажыра ӱнбериш сыгын айдыҥ 5-чи кӱнине јетире ӧдӧт.  Оныҥ турултазын сакыйдыс. Јеҥӱчилдиҥ ады-јолы јарталза ла бис фестиваль-маргаанныҥ уч-турултазын јарлаарыс.

«Јаҥар кожоҥ јаҥылгазы» деген фестиваль-маргаанныҥ жюризинде тӧрт кижи, олор культура бӧлӱгинеҥ Сергей Мундусов, јаҥарчы ӧмӧликтердиҥ эҥ ле узак иштеп койгон «Кӱн Керел» деген јайаан ӧмӧликтиҥ башкараачызы Ираида Охрина, АР-дыҥ национальный политика ла эл-јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ председатели Людмила Варванец, билимчи, филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова.

Бистиҥ учредительдерис национальный политика ла эл-јондыкла колбулар аайынча комитет ле Најылыктыҥ туразы.

Келер ӧйгӧ  амадуларыс јанынаҥ айдар болзо, бу фестиваль-маргаанды ӧткӱрген кийнинде, таланыҥ ичиндеги фольклорлык ӧмӧликтердиҥ башкараачыларыла јууктада таныжып, олорло биригип, бирлик ишти тӧзӧзӧ, сӱреен јакшы болор эди.

Бу бистиҥ јаҥар кожоҥыстыҥ ичкери јолын оноҥ ары элбеде ачып, кӧндӱктирип апарзас, турултазы, тузазы јаан болор эди. Бу баштап јаткан ижиске Алтай Республиканыҥ башкарузынаҥ, Эл Курултайынаҥ, депутаттарыстаҥ јӧмӧлтӧ-болуш болорына иженедис. База бир јаан ижемјибисти Госдуманыҥ  депутады И. И. Белековко саладыс.

Бистиҥ јаҥар кожоҥыс калык чӱмделгезиниҥ база бир јаан ла калыҥ бӱдӱми деп айдар керек. Калыктыҥ ичкери ӧзӱминде, кӧгӱс байлыгында јаҥар кожоҥ тӧс јерлердиҥ бирӱзинде јолду турат.

Бойым оогоштоҥ ала јаҥарлагам. Јаҥарды баалап, байлап, чӱмдеп ле оморкоп јӱрген кижи болорым.

Јаҥар кожоҥныҥ учурын кӧдӱрип апарарга јаш ӱйени јилбиркедип тартар керек деп сананадым. Школдордо јаҥарчы балдарды кӧптӧдӧр амадула кружоктор, мастер-класстар ӧткӱрзе, база турулталу болор эди.

Кӧгӱс санаада амадалулар кӧп лӧ. Темдектезе, «Јаҥар кожоҥ јаҥылгазы» деген фестиваль-маргаанды республика кеминде јылдыҥ ла ӧткӱрери јанынаҥ шӱӱлте бар. Фестивальга ондый чыду-статус берилген болзо, оноҥ ары кӧндӱгип барза, јаҥар кожоҥныҥ талалар ортодогы байрам-маргаанын да ӧткӱрер арга болор ине. Алкы бойымныҥ кӧргӧнимле, албаты кожоҥдорыныҥ бастырароссиялык да кеминде маргаандарда туружар эдис.  Албатыныҥ јаҥар кожоҥдорыныҥ, алкыштарыныҥ  учурын керектӱ кемине кӧдӱрип, башка-башка калыктарды не таныштырбазыс? Бу тузалу, керектӱ керекке јаҥыс ла болуш-јӧмӧлтӧ лӧ акча-манат керек. Буудак, уур-кӱчтер бу ла суракта  болуп јат.

«Ай јаркын» деген фольклорлык ӧмӧлик јанынаҥ айдар болзо, мында байа аҥылу ӱредӱлӱ профессионалдар бар деп айтпазым. Је бери алтай культурага, кӧгӱс байлыкка, јаҥар кожоҥго, алкышка кӱӱндӱ, јилбилӱ улус келип јат.  Онойдо ок айылда отурган эмезе амыралтада улус, база балдар келип, кожоҥдогылап јат. Кемниҥ  кожоҥдоор кӱӱни бар, олор биске кӱӱнзеп келет.

Јайаан ӧмӧлик ӱч бӧлӱктеҥ турат: јаан улустыҥ (36 јаштаҥ ӧрӧ, эҥ ле јаан дегендери бис — бежен јаштыҥ ичинде улус), орто бӧлӱкте – јииттер, ӱренеечилер ле ӱренчиктер (јаан класстардыҥ), айылда отурган кӧчӧлӱ келиндер, эҥ кичинек бӧлӱкте баштамы школдордыҥ болчомдоры јӱрет. Балдар јилбиркеп келет, је кӧӧркийлер јаҥыс тӧрӧл тилин јакшы билгилебес, онызы ачу ла карамду.

Је бис олорды ӱредерге чырмайып, туружып ла јадыс. Ол ло ӧйдӧ кийген јараш кеп-кийимдериниҥ учурын, аайын јартап бередис.

Бот, бӱгӱн, эмди ле фестиваль-маргаан онлайн ажыра ӧдӱп јат. Аҥылап, оморкоп Кан-Оозы аймактыҥ Кайсын, Экинур, Келей, Моты-Оозы, Јабаган, Кан-Оозы бойы  6 ӧмӧлик аткарган деп темдектеер кӱӱним бар.  Улаганнаҥ таҥынаҥ Алена Санаа турушканын база темдектеп саларга турум. Бойы керегинде бичиген јетирӱзин кычырып, акту кӱӱнимнеҥ сӱӱндим. Бис кӧп улусты билбейтен эмтирис. Кӧп-кӧп јакшы улусла, ӧмӧликтерле танышканым јаан ырыс,  сӱӱнчи болды. Је јаҥыс ла айса јаантайын ӧткӱрилбей турганынаҥ болор бо, јаҥардыҥ байрамыныҥ, маргаанныҥ учурын улус јакшы, јазап оҥдобогон болуптыр. Ээжиде айдылганыла болзо, эҥ бажын алкыш јаҥарла баштаар керек болгон. Мында эмеш ээжиге келишпей калган. Је ондый да болзо, мен келген ончо угузу бичиктерди алгам, туружаачылардыҥ тооломына кийдирдим.

Алдырбас, бу баштапкы ла алтамыс ине. Алтай-Кудайыс јол берзе, мынаҥ ары байрамыс улалып, ордына тура берер деп иженедим. Јаҥар кожоҥыс оҥбос, јоголбос, ичкери кӧндӱгип, канадын јайып, Алтай ӱстиле учар деп бӱдедим.

Бу мениҥ баштапкы катап ӧткӱрип јаткан ӱлекерим болор. Једикпестер, јастыралар болгон болзо, јастырамды таштагар деп, ончо туружаачыларга баштанадым. Тӱзединерим, јастыразы јогынаҥ ичкери јол болбос ине. Байа «Јыгылбаган кижи, ӧҥдӧйӧргӧ албаданбас. Јастырбаган кижи, тӱзединерге албаданбас» деген кеп сӧс аайынча иштеп ле јадыс.

Бойым тургуза ӧйдӧ кӧгӱстеҥ чыккан јаҥарымды ак чаазынга саладым (бир кезиги бӱгӱн јарлалат). Эл-јон, кычыраачылар кычырзын. Та кемге де, айса болзо, керек болор. Той-јыргалга, байрамдарга јарагадый алкыш јаҥарлар.

«Јаҥар кожоҥ јаҥылгазы» деген фестиваль-маргаанныҥ туружаачыларына элдеҥ озо бек су-кадык кӱӱнзейдим, омок-седеҥ јӱрӱгер, јана баспай,  ичкери ле барыгар. Ичкери кожо јаҥыс јолло теҥ базып, кол-колдоҥ тудужып, јеҥ-јеҥнеҥ тудужып, текши јаҥыс иш бӱдӱрип јаткан эмтирис. Айдарда, бир кижидий биригип, бир биледий јӱрзеес, ӧзӧр ӧйис те, ӧҥжиир ӧҥис те болор деп иженедим. Мынаҥ ары ончо кожо иштейли деп, айдар-баштанар кӱӱним бар.

 

Јаҥар кожоҥ

Арчын јытту Алтайыс

Артабазын качан да,

Аарчы-курут курсагыс

Астабазын качан да.

Ӧлӧҥ јытту Алтайыс

Ӧскӧрбӧзин качан да,

Талканду-сӱттӱ чайыбыс

Тӱгенбезин качан да.

 

Айылдап келген улусты

Айрак-чегенле уткыйтан,

Айакта сӱттеҥ амзадып,

Алкыш сӧстӧр айдатан.

Јолдоҥ келген улусты

Талканду чайла кӱндӱлейтен,

Кӱӱнзеп келген улусла

Јакшылажып уткыйтан.

 

Ажу-боочы аш келген

Айылчылар кӱндӱӱзи,

Алыптардыҥ маргааны

Албатыныҥ байрамы.

Узун јолдор ӧт келген

Ус улуска кӱндӱӱбис,

Спортчылардыҥ маргааны

Эл-јоныстыҥ јыргалы.

 

Ак ла айас алдында

Алтай јерис бар эмей.

Албаты-јоны јыргаза,

Јуулыжар тепсеҥи бар эмей.

Јаш та болзо калабыс

Јаранып ӧзӧр ӧйи бар.

Јажыл бӱрлӱ Алтайда

Јуулыжып ойноор јерис бар.

 

Сары бӱри тӧгӱлген

Тайга јердиҥ јаражын,

«Сары бӱр» деп мӱргӱӱлдӱ

Тагыл салган эл-јоным.

Кӱски бӱри тӧгӱлген

Кӧк тайганыҥ јаражын,

Ак јалама буулаган

Албатымныҥ јакшызын.

 

Ак кайыҥ бӱри саргарза,

Алтайдыҥ сынына чыгалы,

Айлу-Кӱндӱ јеристеҥ

Алкыш сурап мӱргӱӱйли.

Аржан сууларыс бышканда,

Ак јалама буулайлы,

Арка-сыныс арутап

Ак сананып јӱрели.

 

Айыл тӧзи тӧзӧлди,

Айлана согуп ойнойлык.

Ак тӧжӧги јайылды,

Алкыш айдып јыргайлык.

Эки туруннаҥ от кӱйди,

Экпинделип ойноктор.

Эки бала бирикти,

Эбире туруп јыргактар.

 

Алаканча Алтайыс

Артабазын качан да,

Ак санаалу албатыс

Астабазын качан да.

Јаҥы ӧскӧн јаш агаш

Корболоп ӧссин чактарга,

Чыдап келген јаш ӱйе

Јакшызын билзин качан да.

 

Арчын јытту Алтайдаҥ

Алкыш сурап јӱрели,

Ак Кудайга мӱргӱйле,

Амыр сурап јӱрели.

Кутук суулу Алтайдаҥ

Быйан сурап јӱрели,

Кудайыска бажырып,

Энчӱ сурап јӱрели.

 

Ай алдында ак кайыҥ

Алтын бӱри јайказын,

Агарунаҥ суранзас,

Алкыжын биске ол берзин.

Кӱн алдында барбак мӧш

Кӱмӱш бӱрин јайказын,

Кӧк айастаҥ суранзас,

Курчуузын биске ол берзин.

 

Кайыҥ бӱри калбырап,

Јаҥы айыл кееркелзин.

Кожоҥ-бије кӧндӱгип,

Јерлештерис тойлозын.

Алама-шикир аҥданып,

Аш-курсагыс салынзын.

Тӧрӧӧн-тууган јуулыжып,

Таҥ атканча јыргазын.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина