Алтайдын Чолмоны

Кажы ла мӧш, кажы ла тобого кичеемелде болзо…

28.08.2020

Алтайыска сакылталу, ижемји салган кӱс келди. Јурт јерде амыр-энчӱ јуртап јаткан эл-јон мал-ажыныҥ азыралын јеткилинче-артыгынча белетеп алар деп, олуды, амыры јогынаҥ иштеп јадылар. Кӱски ишти тӱрген-тӱкей тӱгезип, арка-туу, тайга-таш јаар кузукка, «алтын-мӧҥӱндий акча-манатты јуурга» јаан-јаш меҥдеп јатканы јарт ине.

Бу јуукта «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетте (2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 14-чи кӱни, №50) Ийин, Кичӱ-Ийин, Кичӱ-Јаламан јурттардыҥ эл-јоныныҥ «Мӧш агаштыҥ «ыйы» кӧксиске томылар ба?» деп адалган баштанузы јарлалган эди. Ондо айдылганыла болзо, Алтайда кузукташты сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала баштаза, артык болор эди.

Кӧп тоолу кычыраачылр бу шӱӱлтени јолду деп, јарадып тургандарын айдып јат.

Алтайдыҥ алтын сындарында кузукташ былтыр бир де эмеш болзо аайлу-башту болгонын јурт јердиҥ улузы база темдектеп турганын угарга келижет. Былтыр окылу јаҥга келип, Алтай Республиканыҥ башчызы О. Л. Хорохордин туруп турар ӧйдӧ кузукташтыҥ ӧйин окылу темдектеп, ОМОН-ныҥ улузы, онойдо ок јербойлорыныҥ лесниктери тайга-ташла рейдтер ӧткӱрип, јакшы баштаҥкайлу ишти баштап ӧткӱрген эди. Тайгада, тепсеҥде малдап јӱрген малчылардыҥ айтканыла, ондый шиҥжӱни кӧрӱп, кузукчылар, ыраактаҥ да келгендери, јербойлорыныҥ да улузы айап, ајарынып, азыйдагызы чылап јайым кузуктабаган. Ээжини-јӧпти бускандарга кезедӱ, јаан штрафтар салылган да учуралдар болгон. Айдарда, быјыл бу ла ишти, ченемелди јӱрӱмде оноҥ ары кийдирген болзо, турултазы тӱҥей ле болор ине. Јада-тура, бир 4-5 јылдаҥ кузукташ јанынаҥ окылу јӧп, јасак јарадылып, айалга јакшы јаны јаар бурылар деп, эл-јон иженет.

Је онойдо ок окылу јӧпти, јасакты бузуп тургандарды кату каруузына тургузып тура, кузукты садып алаачылардыҥ окылу тап-эриктери јанынаҥ база ундыбас керек. Кузукташтыҥ јарадылган окылу ӧйинеҥ озо, эрте кузукты алгандарды база ајаруга, илезине чыгарып, кату каруузына тургузары јанынаҥ јурт јердиҥ улузы бойлорыныҥ шӱӱлтелерин база айдадылар. Чындап та, ээжини, јӧпти бузуп, јууган кузукты ээзи садып, табыштырып болбой, ӧрӧ-тӧмӧн маҥтатса, ол тӱҥей ле сананар ине.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газетте АР-дыҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла туризм аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱреечизиниҥ јакарузыла 2020 јылда тергееде эл-јонго тузалу эм-ӧлӧҥдӧрди, ӧскӧ дӧ ӧзӱмдерди јуунадарыныҥ ӧйи чокымдалып јарлалган. Темдектезе, кузукты Турачак, Чой, Майма ла Кош-Агаш аймактарда куран айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала јуунадарга јараар. Је Оҥдой, Чамал, Шабалин, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы ла Улаган аймактарда сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала јуунадарга јараар деп айдылат. Бодолында, текши республиканыҥ јеринде кузукты јуурын сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала эдип јарадып, јӧптӧп салза, артык болор эмес пе?

Бу јылда кузук та текшилей јакшы бӱтпеген деп,  ары-бери јӱрген улустыҥ куучыны угулат. Кезик јерлерде кузук јок, бӱтпеген. Јербойыныҥ улузыныҥ јартаганыла, туман алган. Је бӱтпеген јерлерде агаш-таш амыр-энчӱ турар, јаҥыс ла аҥ-куштыҥ айалгазы кӱчке келижер ине. Јийтен-тамзыктанатаны, кышкы азык-тӱлӱги јогынаҥ олор канайып кыштаар? Кузугы бӱткен јерлерде кижи деп коркышту шӱткер кузукты аҥ-куштыҥ «колынаҥ чупча тартып турганына» тӱҥей деп айдарга јараар. Кижи бӧкӧзине, кӱчине салдыртып, бойыныҥ кийнинеҥ сӱрее-чӧбин, јудын-јаманын артыргызып турганын кажы ла кижи сӱрекей јакшы билер.

Кижи мен ар-бӱткенниҥ балазы, аҥ-куш мениҥ кичӱ најыларым деген ойгор шӱӱлтениҥ учурын бӱгӱнги кӱнде билип, јӱрӱминде буспаска јӱргендер бар та јок. Эмдиги ӧйдӧ онызы алаҥзулу…

Бӱгӱнги кӱнде эҥ ле јаан тӧс сурак — кузукташты текши республикада сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинде баштаары јанынаҥ деп айдарга јараар. Је онойдо ок ОМОН до (Росгвардия), лесниктер де рейдтерди ӧткӱрип, былтыргы ижин быјыл база улалткан болзо, сӱреен эптӱ келижип барар эди.

Бисле коштой турган Кемеровский областьта быјылгы јылда кузуктаарында база кату ээжи-некелте кийдирилген болуптыр. Кузукчыларга тайга-ташта одуланып, коно-тӱне јадарга, онойдо ок кузуктап турган јеринде от одырарга јарабас. Эҥ ле јарамыктузы мӧшти јӱзӱн-башка техникала да, токпокло до токпоктоорго јарабас. Кузуктаар тушта андый эп-аргаларды тузаланганынаҥ улам агаштыҥ тазыл-тамыры кыймыктаар, будактары сынар — мӧш кунуруктап, кургап та калардаҥ айабас. Бот, мындый кату ээжилер, окылу јӧптӧр јӱрӱмде бӱдӱп турганы јакшы јозок. Оноҥ кузук-ты мӧшкӧ чыгып, тееп-силкип тӱжӱрерге база јарабас. Сумалды тудунып, јӱк ле јерге тӱшкен тобоголорды јуурга јараар эмтир. Бу областьтыҥ јеринде быјыл кузук база уйан бӱткен болуптыр.

Кычыраачылар јербойлорында кузукташ, саду јанынаҥ, онойдо ок тайга-таштагы айалга јанынаҥ бичип, јакшызын јакшы деп, ајаруга алгадыйына ајару эдип, бичип турзын. «Ӧмӧлӱ иш ӧчпӧс» деген бирӱзи, ар-бӱткенис, аҥы-кужыс аҥылу коруулда болорын ундыбайлы. Мынызы бир кӱнниҥ ижи эмес, онызы јарт. Эл-јонныҥ кӧкси чечилип, кӧрӱми солынып, тайанатан, тудунатан јаҥдаган јаҥыс, јаҥжыгуларыс бар деп оморкоп, кажы ла мӧш, кажы ла тобого ло ӧскӧлӧри де учун јӱрегинде карузып, «ооруп јӱрзе», ичкери ӧзӱм болор эмес пе?

К. ПИЯНТИНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы