Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

НКО: кече ле бӱгӱн

01.09.2020

Калганчы он јылдыҥ туркунына коммерциялык эмес јондык биригӱлердиҥ тоозы Арасей  ичинде ӧйинеҥ ӧткӱре кӧптӧгӧн. 

Јербойындагы муниципал кеминеҥ ала президенттиҥ јарлаган гранттарына чыгарга олор эрчимдӱ туружып, текши ороонныҥ јадын-јӱрӱмине, јонјӱрӱмдик ӧзӱмине, керек дезе экономикалык ла политикалык  айалгазына јаан камаанын јетирип баштады.

Ууламјылар ла бӱдӱрип турган амадулары керегинде айтса, јондык биригӱлердиҥ кӧп лӧ сабада талдап алган ОКВЭД-и (биригӱниҥ  бӱдӱретен  экономикалык классификаторы) – 94.99. Онызы, текши Арасей ичинде болуп турган керектерге кирижер аргалу ла «коммерциялык» эмес деген  оҥдомолду болгоны. Калганчы сӧскӧ ајару јаан. Биригӱлер бойыныҥ эдип турган ижинде таҥынаҥ акча иштеер ле капитал јӧӧр арга истебес учурлу ла керде-марда мындый ууламјыны кыймыктадып ийзе, окылу органдар тургуза ла кезедип салат. Россияныҥ юстиция министерствозыныҥ окылу јетирӱзиле болзо, калганчы ӱч јылдыҥ туркунына коммерциялык эмес јондык биригӱлердиҥ тоозы 4,5 процентке астаган, тургуза ӧйдӧ 220779 НКО ижин бӱдӱрет.

Бистиҥ Алтай Республиканы алза, коммерциялык эмес јондык биригӱлер јылдыҥ јылга кӧптӧйт.    Юстиция   министерствоныҥ   Алтай Республикадагы башкартузыныҥ јетиргениле, бӱгӱнги кӱнде јондык биригӱлердиҥ тоозы – 621. Олордыҥ  43-зи текшироссиялык биригӱлердиҥ талалык бӧлӱктери, 106-зы кудай јаҥыла колбулу болордо, арткан 562-зи республикан учурлу биригӱлер. Тӱҥдештирӱ эдип кӧрзӧ, чын тоозыла, тӱҥейлеш Чукоткада јондык биригӱлердиҥ тоозы биске кӧрӧ, јӱске ас.  Кычыраачы бу тоолорды кӧрӱп, чындап та, кайкаары јолду, мындый кичинек талада андый кӧп биригӱлер болордо, олордыҥ эдип турган ижи кайда ла турулталары ла тузазы нениҥ учун кӧскӧ кӧрӱнбейт деп сурак тургузар аргалу. Бу айалганы бир ле уунда јартаарга сӱреен кӱч, оныҥ учун ээчий-деечий јартамал эдерге чырмайалы.

Јондык биригӱлердиҥ эдип турган ижин кӧрӧргӧ, шӱӱрге ле јартына чыгарга болуп, Алтай Республиканыҥ Јондык палатазы јаҥыс катап мониторинг-ишле аймактар сайын маҥтатпаган, канча улуска телефон сокпогон. Анайып, эл-јонныҥ кӱӱн-санаазын угар амадула текши республикан кемдӱ опрос ӧткӱрилген. Ондогы тургузылган эки сурак мынайда угулат: слер Алтай Республиканыҥ ичинде кандый НКО-лорды билеригер ле экинчи сурак: тергееде бар  НКО-лордыҥ ижи керегинде таныш па? Калганчы опросто 238 кижи турушканын эртеледеҥ ле темдектеп салайын. Берилген карууларды ајаруга алып кӧрӧр болзо, турулталары бир эмеш чочыдулу да, кайкамчылу да. Текши эл-јон республика ичинде бар НКО-лорды билбес ле олор керегинде тыҥ ла јилбиркебей турганы јарталган. Олордыҥ эдип турган ижи керегинде чек јилбиркебей турганы база чокымдалган. Проценттер аайынча кӧрзӧ, кӧргӱзӱлер мындый. Бастыра 238 кижиниҥ (100%)  159-зы (67%) јондык биригӱлер керегинде билбес, 68 кижи (28%) анаҥ-мынаҥ уккан болзо, 11 кижи (5%) НКО керегинде уккан, таныш ла керек дезе эрчимдӱ туружып турганы јарталды. 238 кижиниҥ 111-зи 18 јаштаҥ ала 35 јашка јетире, 127-зи оноҥ ӧрӧ деп база темдектеп салайын, анайда ок опрос алган улустыҥ 135-зи орус укту болгонын база ајаруга алыгар. Опростыҥ турулталарын кӧрӧр болзо, Алтай Республикада бар 621 НКО керегинде улус сӱреен ас билери чокымдалды, айдарда, олордыҥ ижи керегинде экинчи суракты сураар учур мында ла кайылып калат. Је андый да болзо, экинчи  сурак аайынча кӧргӱзӱлер мындый болды ла сураган улустыҥ тоозы 238 кижи болгонын ундыбайлы. «Республикада НКО-ныҥ ижин бийик баалайдым, олор иштейт» деген карууны  10 кижи берген, «НКО – ол не?»  деген удура суракты 87 кижи сураган, «уккам, је олордоҥ туза јок, јӱк ле акчазына болуп иштейт» деп карууны 87 кижи јандырган ла 54-зи «олордыҥ ижин јабыс баалап јадым» деп турумкай каруу бергендер.

База бир кычыраачыга јилбилӱ тоолор, ол улус кандый јондык биригӱлер билер болгоны. 238 кижиниҥ 26% З. Т. Тырысованыҥ «Сакральный Алтай» деген биригӱзин темдектедилер, 26% Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ фондын, 18% А.Таханованыҥ «Алтай кийис» биригӱзин, 12 % јуучыл-тӧрӧлчи биригӱлерди, 11%  В.Кудирмековтыҥ «Алтай-курултайы» ла 7% ак-јандуларды. Эмди шӱӱп кӧрӧли.

Ӧрӧги кӧргӱзӱлерди шиҥдеп кӧрзӧ, эл-јон кӧп лӧ сабада ар-бӱткенди корыырына ууламјыланган биригӱлерди јакшы билип, ол керегинде элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардаҥ кычырып турганы јарт. З. Т. Тырысованыҥ «Сакральный Алтай» биригӱзиҥ јаҥыс ла аба-јыш јаар јакшы билер эмес, анайда ок тӧмӧнги јаткан албаты база билери јарталды, биригӱниҥ эдип турган ижи таныш, олордыҥ кыймыгузын јӧмӧп турганын бир канчазы ачыгынча угускандар. Бу ок ӧйдӧ В. Кудирмековтыҥ «Алтай-курултай» јондык биригӱзи керегинде алтай улустыҥ каруузы бир канча чачыла берди. Анчада ла јашӧскӱримниҥ адынаҥ сурактар сӱреен кӧп. Темдектезе, Оҥдой, Кан-Оозы аймактардыҥ јииттериниҥ ортозынаҥ солун деп мындый суракты аҥылаар кӱӱним бар: «Алтай-курултай» алтай калыктыҥ адынаҥ айдынып турарда, бистиҥ кӱӱнисти бу јондык биригӱ нениҥ учун тоого албай јат? Бистеҥ, алтай јашӧскӱримнеҥ,  нениҥ учун сурабай јат? Ол эмезе бис алтай калыктыҥ тоозына кирбей јадыс па? Бого јӱзӱндей сурактарды јаан да улус сураганын ундыбайлы ла бир канча сурактарды темдек эдип салып койдым. Јашӧскӱримниҥ мынайда сураганы биске, опрос ӧткӱрип турган ишмекчи группага, сӱреен јилбилу ле сакыбас јанынаҥ болгонын темдектеп салайын. Айдарда,  јииттерге «бу бир эмеш политикалык сурак, бистиҥ опрос јонјӱрӱмдик ууламјылу» деп каруу јандырарга келишти. Је бу ла ӧйдӧ «алтай јииттердиҥ эмдиги ӧйдӧги кӧрӱми, јилбӱзи» деген темага јакшынак статья белетеер арга берет деп санандыс. Ол керегинде база ӧскӧ куучын.

Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ фонды республика ичинде јарлу болгоны биске эртеледеҥ јарт болгон. Нениҥ учун дезе, баштапкызында бу фонд бистиҥ аэропортко Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адын адаар тушта эрчимдӱ ижиле, анайда ок президенттиҥ гранттын ойноп, республикан кемдӱ маргаан ӧткӱргениле элбеде јарлу. Чындап, јашӧскӱрим «Сартакпайдыҥ ойындарын» Эл-Ойынга сугар ба»? деп  сурадылар. Онызын бис фондтыҥ чыгартулу улузына  јетирерис ле каруузын бу ла «АЧ» газет ажыра јарлап ийерис деп иженедим.

Айсура Таханованыҥ «Алтай кийис» јондык ассоциациязын эл-јон чындык темдектеген. Онызын мактап та эмес, је «кургак ла турумкай» факт учун. Бу јондык биригӱ јебрен Пазырыктаҥ табылган сӱрлӱ-јараш кийисти орныктырып, оныҥ тӱп-тӱҥей эжерин, бӱдӱмин эдип салганы тӱӱкилик учурлу иш, баа јок энчи. А. Анохинниҥ адыла адалган эл  музейде турган бу јаан кебисти кажы ла келген кижи бойыныҥ колыла тудуп, јебрен ӧйди ойлодор аргалу.

Ӧткӱрилген опросто јуучыл-тӧрӧлчи ууламјылу биригӱлер темдектелгени база тегиндӱ эмес. Калганчы ӧйдӧ президент јашӧскӱрим керегинде кӧп айдат. Олордыҥ салымы керегинде,  јашӧскӱрим – Арасейдиҥ келер ӧйи деп текшироссиялык ӱнбериш алдында берген интервьюларында јаҥыс катап айтпаган. База бир учуралды темдектебес аргам јок – ол ак јаҥнын кыймыгузы керегинде. Олордыҥ эдип турган керектери кӧп ло сабада Интернет-јалаҥда анаҥ-мынаҥ угулат. Бу ла јуукта Экинур јуртка барып, администрацияныҥ сходына киришкени керегинде ватсап-јетирӱлер чӱрчеге ле јайыла берген. Јербойыныҥ улузы олорды сӱрӱп ийгени ле «айылчыларды» јерине тургузып салганы керегинде видеолор база элбеде таркадылат. Је бу бистиҥ опростыҥ тӧс амадузы эмес, кажы ла јондык биригӱ, кыймыгу бойыныҥ ижин эдип јат, јӱк ле Арасейдиҥ ле тергеениҥ јасактарын буспайтан ла болзо. Опросты шиҥдеп кӧрзӧбис, бу кыймыгуны улус кезем јаратпай турганында эмес, је тын керексибей ле тоого албай турганы јарталган.

Је бӱгӱнги аналитикалык ууламјылу статьяда тӧс ајару – НКО-лордыҥ ижи, олордыҥ тергееге тузазы керегинде болгонын ундыбайлы. Бастыра јанынаҥ кӧрзӧ, бӱгӱнги кӱнде Алтай Республикада  јондык биригӱлер сӱреен кӧп, онызы јарт. Ас тоолу калыктардыҥ (телеҥит, куманды, чалканду) тӧзӧгӧн биригӱлери 20-неҥ ажыра. Кудайлык ууламјылу биригӱлер – 40-нӧҥ ажа берет. Калганчы ӧйдӧ казактардыҥ јербойындагы ӧмӧликтери база кезем кӧптӧгӧн лӧ мынаҥ да ары кӧптӧӧр ошкош. Је суракты чын тургузалы: бу бастыра бар НКО-лордоҥ туза бар ба? Ол эмезе бар болзо, нениҥ учун олордыҥ «табыжы» кайда да угулбай јат? НКО-ны тӧзӧӧри – государстволык учурлу  миссия. Оныҥ тӧс амадузы  государствого болужары болуп јат. Кайда бар ӧҥзӱре сурактардыҥ аайына чыгарына болужары, јонјӱрӱмдик ууламјыларды  эрчимделтери, экономиканы ӧскӱрерине јӧмӧжӧри бу ончозы коммерциялык эмес јондык биригӱлердиҥ ижи. Бу ончо иштерди ӧткӱрерине государство олорго акча-манат берип јат. Оныҥ учун кажы ла биригӱ бу мӧрӧйгӧ туружып, бойлоры эл-јонго туза экелгедий ӱлекер-проекттер белетеп, текшироссиялык, республикан кемдӱ конкурстарга туружадылар. Ойноп алган акчала проекттиҥ амадузын бӱдӱрерге иштейт. Чын, берилип турган акчаныҥ кеми база јаан –  100 муҥнаҥ баштайла, 3 миллионго чыгара. Је кӧп лӧ саба учуралдарда НКО јӱк ле акча иштеп аларга тӧзӧлӧт. Оныҥ да учун олор юстицияныҥ министерствозында јааштыҥ кийнинеҥ кӧрӱнип келген мешкелер чилеп, там ла кӧптӧйт. Је эл-јонго тузалу иш ӧткӱрерге амадаган амадузы јӱрӱмде чыду алынбай калза, ол эмезе грант-акча ойнолбой калза, байагы јондык биригӱлер анайып ла ундылып, кемге де кереги јок артып калат, ороонныҥ статистиказында олор бар, је јӱрӱмде «тынып» турганы јок. Оныҥ да учун јаҥыс ла президент эмес, анайда ок тегин улус кайкап, «кайда олор» деген сурак берип турганы ол. Онызын Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ опрос-сурагы јарт кӧргӱзип салды.

Эмдиги ӧйди алза, иштеп турган НКО-ӧмӧликтер бисте бар. Гуркинниҥ фондындый ла «Алтай кийистий» ӧмӧликтер керегинде айтпай да јадым, олордыҥ ижи иле. Темдектезе, Алтайдыҥ эпшилери, Балдардыҥ фонды, Пекпеевтиҥ фонды, юристтердиҥ ассоциациязы, Јеҥӱниҥ волонтерлоры, алтай калыктыҥ конгрези ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу адалган биригӱлер «тал-табыжыла» эмес, эдип турган керектериле улуска јакшы таныш.  Бугӱнги кӱнде тергеебисте бар НКО-лорды ајаруда тудуп, олордыҥ ижин ууламјылап апаратан, олорды бириктиретен, јетирӱлик политиказын тургузатан ресурсный тӧс јер јок болгоны – эҥ јаан тутак. Калада «Интегра» болгон до болзо, је ӧйлӧ кожо иштеп болбой, тутакталып јат. Оныҥ да учун кажы ла биригӱ таҥынаҥ иштеп, эдилип турган «тӱжӱми» кӧрӱнбей артып  калат. Айдарда, ресурсный тӧс јер – ол ӧйдиҥ сурагы. Канча ла кире эрте тӧзӧлзӧ, ончо ло кире биригӱлерле иш јакшы болор. Тургуза ӧйдӧ, бистиҥ тергее текши Россия ичинде орто кемдӱлердиҥ тоозында, је бу кӧргӱзӱлерди текшироссиялык эксперттер эдип јат. Республика ичинде јондык биригӱлердиҥ ижи керегинде јетирӱлер кезем ас. Анайда ок «бир кӱнниҥ» (однодневка) јондык биригӱлери – база бир јаан сурак. Олорды эртеледеҥ таап, токтодып салатан чыдулар база јок. Минюст јаҥыскан кӱчи јетпес, бис, Јондык палата, кӱчис јеткенче олорго болужадыс. Президент Јондык биригӱлерге, кыймыгуларга мынаҥ да ары ајару эдер, айдарда, НКО-лор мынаҥ ары база кӧптӧӧри јарт. Оныҥ учун кажы ла тӧзӧлгӧн биригӱни шиҥдейтен, олордыҥ амадуларын јӱрӱмде чыду аларына болужатан, ууламјылайтан бир тӧс јер кандый да болзо керек. Ол тушта тергеебистиҥ рейтинги чик јок бийиктеер де, тоомјылу субъекттердиҥ тоозына киреринде алаҥзу јок.

А.САБИН,

«Президенттиҥ гранты» фондтыҥ АР-да Jондык палатазыныҥ эксперти

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина