Аjаруда – алтай шатра

03.09.2020

Алтай шатрала öткÿрилген маргаандарда Кан-Оозы аймактыҥ шатрачылары jаантайын jакшы кöргÿзÿзиле аҥыланат. Аймак ичинде кöргöжин, алтай шатра Кырлык, Jабаган, Экинур, Кан-Оозы jурттарда jакшы öзÿм алынат. Бÿгÿнги бистиҥ айылчы — Кырлык jурттаҥ Николай БОБОКОВ. Оныҥ алтай шатрала jашöскÿримди jилбиркедип, сÿреен jаан иш öткÿрип турганын аҥылап темдектеер керек.

—Николай Бобыевич, алтай шатрала качан jилбиркеп баштаганарды куучындап берзегер?

—Алтай шатрала мен туку 1992 jылдаҥ бейин таныш. Ол öйдö «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишчилери jурттар сайын jорыктап, бистиҥ Кырлык jуртка келген эди. Ол кöк чыгып, кÿндер jылып турган кÿÿк ай болгон. Клубта jык толо улус jуулган. Журналист Александр Альчинович Сельбиков туштажуда улуска алтай шатра ойынды кöргÿзип, jартап куучындаган. Бу ла туштажунаҥ ала ойынла сÿреен jилбиркегем. Кöрÿп, ÿренип, ойноп баштагам. Ол ло 1992 jылдыҥ jаан изÿ айында Шыргайтыда öткÿрилген Эл Ойында алтай шатраныҥ маргаанында ÿчинчи jерге чыккам. Бу мениҥ баштапкы турушкан маргааным болгон. Санаама кирет: jеҥÿчилдерди Александр Альчинович кайралдап турган. Сценага чыгып келзем, мени кöрÿп, кайкаган эди: бу ла эки ай кайра ойынла jаҥы таныжып турган кижи jеҥÿчилдердиҥ тоозында деп. Jе, байла, ойноорго кÿÿн недеҥ де тыҥ болгон.
Мынайып алтай шатра ойынла jерлештеримди, балдарды таныштырып, ойноп баштаганыс. Jилбиркеген улус ÿрензин деп амадап, ойынныҥ ээжилерин бир аай эдип, «Тайны народной игры» деп ÿренер пособиени 2012 jылда Аласа баламла кожо кепке чыгардыс, jÿс экземпляр чÿрчеде ле таркай берген.

—Алтай шатра калыгыстыҥ jебреннеҥ бейин ойноп келген ойыны ошкош, тÿÿкизи jанынаҥ нени билеригер, кычыраачыларыска куучындап берзегер?

—Чын, алтай шатра — бистиҥ jебрен ойыныс. Алтай кай чöрчöктöрдö дö шатра керегинде айдылганы учурайт. Темдектезе, «Алтай кай» jуунтыныҥ тогузынчы томында, санаама кирбейт кандый чöрчöктö, «мöштиҥ алдында баатыр абакайыла шатра ойнойт» деп кычырганым санаама кирет.

1961 jылда Алтаистиканыҥ институдыныҥ билим ишчизи Савелий Яковлевич Пахаев Кош-Агаш аймакла jорыктаган эмтир. Белтир jурттыҥ бир турлузында Сур Таханов ло Никита Иванович Параев деп jаан jашту эки öрöкöн алтай шатра ойноп отурганына туштап, бу ойынла сонуркап, ойынныҥ ээжилерин jартаган солун бичимел чыгарган. Алтай шатраныҥ öзÿмине калада jадып турган Виленин Леонидович Таушканов jаан камаанын jетирген. Бу кижи шатраныҥ «Шатра-кодекс РСФСР» деп бир аай ээжизин чыгарган.

1983 jылдаҥ ала алтай шатрала Сибирьдиҥ ле Ыраак Кÿнчыгыштыҥ чемпионат-маргаандары öткÿрилип башталган. Анда якуттар, буряттар, тувалар, хакастар, алтайлар ончозы турушкылаган. Бу чемпионаттыҥ jеҥÿчилдерине «Мастер спорта РСФСР» деп ат берип туратан. Айдарда, Александр Сергеевич Торбоков, Валентина Кузьминична Тобоева бу чемпионаттыҥ баштапкы чемпиондоры болуп, спорттыҥ узы деп адаткандар.

Б. В. Кортин, А. А. Сельбиков, Б. Т. Самыков бу ойынныҥ öзÿмине база jаан камаанын jетирген, албаты ортодо элбеткен улус. Бÿгÿнги кÿнде Алтай Республикада шатраныҥ федерациязын Геннадий Лукич Ядагаев билгир башкарат.

—Республика ичинде спорттыҥ бу бÿдÿми кандый аймактарда jакшы öзÿм алынат?

—Алтай шатра Улаган, Кош-Агаш аймактарда jакшы öзÿм алынат дезем, jастыра болбос. Калада педколледжте канча jылдардыҥ туркунына алтай шатрага jакшы ÿредедилер. Бу кружокты божоткон балдар бойыныҥ jурттарына барып, алтай шатраны jакшы кöндÿктирип апарадылар.

Бу jуукта Турачак аймактыҥ школыныҥ директоры телефон согуп, ÿренчиктерине алтай шатра ÿредер кижи бедиреп турганын айткан, кандый бир ÿреткедий улус бар ба деп сураган. Угар болзо, тоолу jылдар кайра Шабалин jурттаҥ Александр Тöлöсов деп jиит Турачакка ГАИ-ге иштеп барала, jаш болчомдорды алтай шатрага jилбиркедип, ÿредип ийген эмтир. Балдарга сÿреен jараган. Маргаандарда Турачактаҥ алтай кöгÿспектерлÿ орус балдар туружып туратан болгон. Jе бир канча öйдöҥ Александр оноҥ кöчкöнинеҥ улам, балдарды ÿредер кижи jок болуп калган. Школдыҥ директоры балдардыҥ кÿÿнин кöрÿп, ÿредÿчи бедиреп турганын сÿреен jарадып уктым.

—Алтай шатрала öскö дö укту албаты jилбиркеп турганы оморкодулу эмтир…

—Чын, бу ла öткöн jылдыҥ jаҥар айында кычыртула Саха-Якутияга барып келдис, бис – Валентина Кузьминична Тобоева, Светлана Бырчыковна Талкыбаева ла мен. Мында тÿрк албатылардыҥ интеллектуальный ойындарыныҥ баштапкы албатылык фестивали öткöн. Фестиваль сÿреен бийик кеминде öтти. Саха-Якутияныҥ башкарузы бу ууламjыга jаан аjару эдип турганын аjардыс. Коркышту jаан спорткомплекс бар эмтир, Василий Манчаарыныҥ адыла адалган. Бисти олимпий резервтиҥ школыныҥ конор туразында jаттыргыскандар, кÿндÿӱ-кÿрее бийик кеминде болды. Мында бис алтай шатра ойынныҥ мастер-клазын кöргÿстибис. Улуска сÿреен jарады, одус алты якут бала алтай шатра ойногылады. Бойымныҥ алтай шатра аайынча белетеген ÿредÿлик пособиемди олорго артыргам.

Алтай шатра ойыныс «алтайские шашки» деп адалып, Интернет ажыра онлайн аайыла да ойнолот. Бу программаны jазаган улус – Москвадаҥ Александр Певелев-Сладков ло Беларуссиядаҥ Александр Осипов. Бу онлайн-ойындарда öскö региондордоҥ, керек дезе öскö ороондордоҥ улус туружат. Эмди республиканыҥ шатрачылары бу ойынысты кандый бир албатылык jаан маргаанга апарып, кöргÿзип, ЮНЕСКО-го до кийдирер санаа бар. Jолыс келишкен болзо, Турцияда öдöтöн «Кӧчкӱндердиҥ ойындары» деп фестивальга барып, алтай шатраны кöргÿзер эдис. Ол ло карындаштык казах албаты асык ату ойынын патентовать эдип, ЮНЕСКО-го кийдирип салган. Онызы кандый jакшы, ойынныҥ учуры да jаандаган. Олор биске кÿÿнзеп, айдып берип турбай, алтай шатраны база ичкерледер, öскÿрер керек деп. Алтай шатра – ол алтай калыктыҥ jаҥыс та спорт бÿдÿмдÿ ойыны эмес, ол анайда ок кеендиктиҥ де бÿдÿми. Алтай шатраныҥ фигура-бÿдÿмдерин де белетеерине, албаты ортодо таркадарына jаан аjару салып, озодоҥ бейин ойноп келген ойыныска öзÿм алындырган болзобыс, сÿреен jакшы болор эди.

—Чындап та, алтай шатра ЮНЕСКО-го кирген болзо, ойынныҥ учуры бийиктеер эди. Николай Бобыевич, jилбилÿ куучыныгар, турулталу ижигер учун jаан быйан. Амадаган амадулар бийик эмтир, ончозы бÿтсин деп, акту кÿÿнистеҥ кÿÿнзейдис!

А. ТАЙТОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина