Алтайдын Чолмоны

Биле бек — ороон бек

03.09.2020

Тоолу кӱндер кайра 5-чи бастырароссиялык «Јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргаанныҥ тӧзӧмӧл комитединиҥ јууны ӧткӧн лӧ ондо адакы турулталар кӧрӱлген, лауреаттардыҥ ады-јолдоры адалган. Россияныҥ башка-башка талаларынаҥ «2020 јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргаанда 89 биле јеҥӱчил болуп чыккан. Бу јаан кӧрӱ-маргаанда 3 муҥга јуук биле туружып, јеҥӱчилдиҥ бийик ады учун мӧрӧйлӧшкӧн.

«Јылдыҥ билези» кӧрӱ-маргаанды Россия Федерацияныҥ иш ле јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министерствозы ла уур-кӱч айалгага кирген балдарды јӧмӧп-болужып турган фонд быјыл бежинчи катап «Мениҥ Тӧрӧлим — мениҥ билем» деген кычырула белетеп ӧткӱрген.

Бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ амадузы — јондыкта тоомјылу, иштеҥкей, јаҥжыгуларына, чӱм-јаҥына тайанып, бала-барказын ак-чек, азыраган ада-энезин тооп, ӱредӱде, јӱрӱмде чек ле эрчимдӱ туружып јӱрзин деп таскадып јаткан билелердиҥ тоомјызын кӧдӱрери. Ондый јозокту билелердиҥ јакшынак ченемелиле текши эл-јонды таныштырар амадула бу кӧрӱ-маргаан ӧткӱрилет.

«Јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргааан онойдо ок, оны белетеп ӧткӱрип тургандардыҥ шӱӱлтезиле, билелик байлыктыҥ учурын ла ада-энези азырап јаткан балдары учун каруулу болорын керектӱ кемине кӧдӱрери. Ончо јакшы, јарамыкту, ичкери јолына керектӱ ӱредӱни, тас-камалды балдар ада-энезинеҥ, билезинеҥ алат. Биледеги айалга, амыр-энчӱ, бой-бойын тооп, јӱрӱмде болужып-јӧмӧжип јӱретени база ла биледеҥ јолын алат.

Быјыл бу јаан учурлу кӧдӱриҥи коронавирусла колбой аҥылу айалгада ӧтти, оныҥ бир канча бӧлӱги онлайн режимле ӧткӧн.

Алтай Республикадаҥ быјыл баштапкы катап «Јылдыҥ билези» кӧрӱ-маргаанда эки биле јеҥӱчилдер болуп чыкты. Онойып, «Јылдыҥ билези» деген ууламјы-номинацияда Горно-Алтайсктаҥ Никита Константинович ле Сабина Мелисовна Ковалевтордыҥ, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјыда Кош-Агаш аймактаҥ Ермурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Расуловтордыҥ билелери — јеҥӱчилдер!

Быјыл тергеелик кеминде ӧткӧн кӧрӱ-маргаанда Горно-Алтайсктаҥ, Чамал, Шабалин, Оҥдой, Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Кан-Оозы, Чой, Турачак, Майма, Улаган аймактардаҥ 15 биле турушкан ла олордыҥ 5-зи јеҥӱчилдер болгон.

Лауреаттарды учурлу јеҥӱлериле, једимдериле уткуп кайралдаары кӱстиҥ учкаары ӧдӧр деп темдектелет. «Јылдыҥ билези, Россия, 2020 јыл» деп адалган нацио-нальный бичик-летопись кепке базылып чыгарылар, оныҥ баштапкызында јеҥӱчил билелер, экинчизинде — кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачылары јарлалар.

Бастырароссиялык кӧрӱ-маргаан 2016 јылдаҥ ала «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле», «Кӧп балдарлу биле», «Јурт јерде јаткан биле», «Јиит биле» ле «Россияныҥ алтыны» деген номинацияларла ӧткӱрилет. Эксперттер билелердиҥ портфолиолорын, визитный карточкаларын ла тӧрӧл јериниҥ јонјӱрӱмдик ижинде эрчимдӱ туружып тургандарын баалап кӧргӧндӧр.

«Јиит биле»

Кычыраачыларды Горно-Алтайсктаҥ бу ууламјыда јеҥӱчил болуп чыккан Ковалевтордыҥ нак ла иштеҥкей билезиле, ижинде, јондыкта, јайаандыкта, ӱредӱде, спортто јеткен једимдериле, јеҥӱлериле таныштырадыс.

Бу билениҥ айыл-јурт тӧзӧгӧнинеҥ ала тыҥ јаан ӧй ӧтпӧгӧн дӧ болзо, је олордо бойлорыныҥ јозок алгадый јакшынак јаҥжыгулары артыгынча деп айдарга јараар. Ӱч јыл эптӱ-јӧптӱ јуртап јаткан Ковалевтор, темдектезе, чыккан кӱндерди, байрамдарды ӧткӱретенин, јондык учурлу керектерде туружатанын ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип, бир јӧпкӧ келет. Оныҥ кийнинде билелик јуунда бирлик јӧп чыгарып, ончозы теҥ-тай, тӧзӧмӧлдӱ, эрчимдӱ белетенип јадылар.

Билелик јаҥжыгуларынаҥ олордыҥ спортло, физкультурала бек најыда болгонын, су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ ээжи-некелтелерин баштапкы, тӧс јерде тургузып јатканын аҥылап темдектегедий. Сабина Мелисовна алкы бойы јеҥил атлетикада, рафтингте, «Лыжня России» деген бастырароссиялык маргаандардыҥ чанала јӱгӱрер бӱдӱминде, полиатлондо Алтай Республикада, Алтай крайда јаантайын байгалу баштапкы јерлерге јолду чыгат. Онойдо ок Сабина Мелисовна республиканыҥ спортчыларыныҥ кичӱ олимпий ойындарында, 2015 јылда Кош-Агашта ӧткӧн финалында јеҥил атлетикада 800 ле 1500 метрге јӱгӱриште јеҥӱчил јерлер алган, 2017 ле 2019 јылдарда мындый ок маргаандарда Горно-Алтайскта база медальдарла кайралдаткан. ГТО-ныҥ комплексный нормативтерин табыштырары аайынча ӧткӧн бастырароссиялык фестивальда база јеҥӱчил болгон. 2015-2016 јылдарда рафтингле Кадын сууда болгон маргаандарда једимдӱ турушкан. Ол спорттыҥ узына кандидат. Курганда 2016 јылда Россияныҥ бу бӱдӱмле болгон кубогында кӱндӱлӱ ӱчинчи јерге чыккан. 2017 јылда база мындый ок једимге јеткен.

Нак ла јиит билениҥ ээзи Никита Константинович дезе талада ады-јолы танылу, јарлу волейболисттердиҥ бирӱзи деп јолду адалат. Ол волейболло эл университеттиҥ уулдар ортодо командазыныҥ капитаны. База баскетболло Россияныҥ студенттериниҥ ассоциациязыныҥ клубтарыныҥ чемпионадыныҥ этап-бӧлӱктериниҥ јеҥӱчили болуп јат. Ол волейболло республикада, Сибирьде ле Ыраак Кӱнчыгышта студенттердиҥ команда-лары ортодо болуп турган башка-башка маргаандардыҥ јаантайын туружаачызы ла јеҥӱчили. Ол јаан улустыҥ баштапкы разрядыныҥ нормативин бӱдӱрген. Никита Ковалев каланыҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ иштеги ӧмӧликтери ортодо футболло, волейболло, конекло јарыжары, база сууда эжинери аайынча ӧдӱп турган маргаандарында јаантайын јилбиркеп ле эрчимдӱ туружат.

Нак биледе эки јашту эрке-торко Анастасия деп кызычак ӧзӧт. Ада-энези Анастасияга чӧрчӧктӧр кычырып, кабай кожоҥдор кожоҥдоп, эркеледип чыдадат. Ада-энези спортчылар, јондык керектердиҥ туружаачылары, айдарда, кызычагы да олордыҥ јолыла барарында алаҥзу јок…

«Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле»

«Јылдыҥ билези» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјызында јеҥӱчилдер Ермурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Расуловтордыҥ билези Эре-Чуйда эзен-амыр, эҥке-тоҥко јуртап јат. 28 јылдыҥ туркунына эптӱ-јӧптӱ јуртап келген бу биле ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын чебер улалтып апарат. Олор энчи-байлыкты чеберлеери, байгызары јанынаҥ јаан ла каруулу ишти билгир ӧткӱрет. Учуры јаан ууламјыда Эре-Чуйдыҥ јаан ла нак билези јолду чыккан деп айдар керек. Билениҥ јааны Ермурат Ерсаинович јурт ээлемде иштеп јат. 1993 јылда ол бойыныҥ крестьян ээлемин тӧзӧп, иштеп баштаган. Оныҥ башкарып турган ээлеми аймакта озочыл аргачылык ээлемдердиҥ тоозында адалат. Ӧмӧлик 2009 јылда аймак кеминде ӧткӧн мӧрӧйдӧ туружып, 3-чи степеньдӱ дипломло кайралдаткан эди. Онойдо ок олордыҥ ӧмӧлиги јеткен једимдери, јарамыкту ижи учун Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан. Бу биле спорттыҥ, физкультураныҥ чындык најылары деп аҥылап темдектеер керек.

Билениҥ јааны шахматла, волейболло, столдо ойноор теннисле јилбиркеп јат. Самболо тазыктырынат, домбрала јакшы ойноп јат. Аймакта, онойдо ок јуртта ӧдӱп турган культураныҥ байрамдарында, кӧдӱриҥилеринде јаантайын эрчимдӱ туружат.

Гульжан Нуршаровна 16 јылдыҥ туркунына таҥынаҥ аргачы болуп, ак-чек ле једимдӱ иштеп јат. Оныҥ бойыныҥ аш-курсак садар магазини бар. Једимдӱ ижи база кӧп тоолу кайралдарла темдектелген. Ачык-јарык, јалакай кылык-јаҥду Гульжан Нуршаровна тӧрӧл јуртында ла аймагында ӧдӱп турган јонјӱрӱмдик учурлу керек-јарактарды јаантайын јӧмӧйт. Кирелӱ јаткан билелерге, онойдо ок јаан јашту улуска керектӱ аш-курсакла, эдим-тудумла болужын јетирет. Улустыҥ кӱӱнин кӧрӧр, аайлаар кӱӱнзек, ченемели байлык аргачы. Темдектезе, ол «Балдарды школго јууйлы», «Јакшы керектердиҥ неделези», «Биле билеге болужат» деген килемјилик акцияларда эрчимдӱ туружып, аймактыҥ эл-јонына јаантайын болужып-јӧмӧп јӱрет. Алкы бойы кӱӱге јайалталу, оныҥ учун домбрала јакшы ойноп јат. Иштеҥ чӧлӧӧ ӧй келишкенде, кӧктӧнӧрин ле тӱӱнерин сӱӱйт.

Ермурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Расуловтор Рустам, Гульфат, Жаксылык деп балдарын азырап-ӱредип чыдаткан. Јаан уулы Рустам Новосибирскте архитектурно-строительный институтты божоткон, Белград калада инженер-технолог болуп иштейт. Домбрала ойноорго јилбиркеп јат. Ортон кызы Гульфат база ла Новосибирскте аграрный институтта логистиктиҥ ӱредӱзин алган. Таҥынаҥ фирмада логист-товаровед. Кожоҥдоор, бијелеер, домбрала ойноор јайаан јайалталу.

Эҥ кичинек кактанчы алып баатыр тургуза ӧйдӧ 8-чи класста ӱренип јат. Жаксылык аймак, талалар кеминде бастырароссиялык, онойдо ок калыктар ортодогы кӱӱлик-ойноткылардыҥ «Домбра» деген кӧрӱ-маргаандарыныҥ јеҥӱчили болуп, ады-јолы јаантайын адалат. Оныҥ таскадаачызы адазы Ермурат Ерсаинович ле домбрала ӱредӱчизи Арнагуль Кумаевна. Жаксылык кӧп тоолу дипломдорло, грамоталарла јолду кайралдаткан. Ол, темдектезе, домбристтердиҥ Уфада ӧткӧн кӧрӱ-маргаанында јеҥӱчил болуп чыккан. Казахстанда Усть-Каменогорскто ӧткӧн «Самгау» деген кӧрӱ-маргаанда једимдӱ турушкан.

Бу билениҥ балдары школдо, јуртта, аймакта ӧдӱп турган Чага байрамда, Наурызта, Масленицада јаантайын туружат. Онойдо ок Билениҥ, Балдарды корыырыныҥ, Энениҥ кӱндеринде, Јаан јаштулардыҥ айлыгында кӱӱнзеп туружадылар.

Ада-энези балдарын бойлорыныҥ ак-чек ле јозокту јӱрӱми ажыра таскадып, ӱредип салганы оморкодулу. Балдары јаандарыныҥ, ада-энелериниҥ ук-тӧзиле улалып келген энчи-байлыгын улалтып, бойыныҥ албатызыныҥ ла билезиниҥ культуразыла, јаҥжыгуларыла таныштыруны кӱӱнзеп апарат.
Бу нак ла јаан биле билелик байрамдарга кӱӱнзеп, амадап келип туружат. Олор домбразыла ойноп, казах композиторлордыҥ «Кюи и кьюи» деген албаты кожоҥдорын акту кӱӱндеринеҥ кожоҥдогылайт. Биле бойыныҥ јаҥжыгуларыла ырыс-кежиктӱ, ичкери јолду деп айдарга јараар.

***

Мынаҥ озо јылдарда «Јылдыҥ билези» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчилдери ле талада билелик ууламјы аайынча кӧдӱриҥилердиҥ эрчимдӱ туружаачылары: Кош-Агаш аймактаҥ Исак Демидович ле Саблан-Антонида Саблаковтор (2019 јыл, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјыда јеҥӱчил) тӧрӧл аймагыныҥ ла республиканыҥ јӱрӱминде эрчимдӱ туружат. Саблан-Антонида алтай кеп-кийим кӧктӧӧчи јаан ус, онойдо ок кӱӱлик ойноткыларла ойноп јат;
Чамал аймактаҥ Владимир Михайлович ле Ольга Степановна Васиндер (2018 јыл, «Россияныҥ алтын билези» деген ууламјыда јеҥӱчил) јылдыҥ ла јаҥжыкканы аайынча аймакта ӧдӱп турган «Баланы школго белете» деген акцияда, онойдо ок Чамал аймактыҥ УСПН-зыныҥ ӧткӱрип турган профилактикалык кӧдӱриҥилеринде улай ла эрчимдӱ туружат. Владимир Михайлович ле Ольга Степановна Чамал аймактыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ турчылары ла «Мӧҥӱн волонтерствоныҥ» чыгартулу улу-зы.

Кош-Агаш аймактаҥ Петр Николаевич ле Надежда Ухановтордыҥ билези (2017 јыл, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деп ууламјыда јеҥӱчил) бойыныҥ аймагында ла талада ӧдӱп турган калыктыҥ ончо байрамдарыныҥ эрчимдӱ туружаачылары. Петр Николаевич «Јаҥар» деген фольклорлык клубтыҥ эрчимдӱ туружаачызы.

Улаган аймактаҥ Петр Иосифович ле Анастасия Моисеевна Сандяевтердиҥ билези (2016 јыл, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјыныҥ јеҥӱчили) аймактыҥ јондык-культуралык јӱрӱминде акту кӱӱндеринеҥ јилбиркеп, эрчимдӱ туружадылар.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген