Алтайдын Чолмоны

«Амад» ООО: мында бура, экен, шубат…

07.09.2020

Мындый кайкамчылу сӧстӧрди, байла, бистиҥ Алтай тергеениҥ ичинде кӧп улус укпаган да болбой. Сыгын айдыҥ баштапкы кӱндеринде мен Кош-Агаш аймакта Мукур-Таркаты јуртта тӧӧ кӱдип турган Тымтышевтердиҥ билезине айылдап јӱрдим, бери келеле, тӧӧ деп мал кӧрӱп, мындый ундылган сӧстӧр уктым.

«Амад» ООО 1992 јылда тӧзӧлгӧн. Бу  јондык ӧмӧликтиҥ директоры Серафима (Сара) Тобоковна Тымтышева. 28 јылдыҥ туркунына Серафима Тобоковна ла Иван (Ванёк) Акчычканович  иштиҥ кӧп тоолу мӧрӧйлӧринде туружып, кӧп једимдерге јеткен.  Је озо баштап бис алтай албатыныҥ «Агаш болзо тазылду болор, биле болзо ук-тукумду болор» деп кеп сӧзине тайанып,  куучынды баштайлы…

Билениҥ тӱӱкизинеҥ

Акчычкан Акчалович  Тымтышев ӧрӧкӧн алтан алты јаштуда бу ак-јарыктаҥ, ак-чечектӱ Алтайынаҥ айрылып, эне-адазына атана берген. Бу кижи бала-јаштаҥ ала колхозтыҥ тӧӧлӧриле койчы-малчы улустыҥ јайлуларына ла кыштуларына  агаш, тош,  кийис айылдарын тӧӧлӧргӧ коштоп, тартып баштаган. Оныҥ адазын совет јаҥныҥ ӧйи башталарда, актуга  айдай берген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу  башталарда, 15 јашту уул соокты соок дебей, јутты јут дебей, кызыл-јылаҥаш буттары кату-кара болгончо ло тӧӧлӧрлӧ кош тарткан.

Јинји чилеп тизилген тӧӧлӧр кезикте тумчуктары ӱзӱлгенче ле колбуда јӱретен. Тӧӧ 14 кӱнге суу ичбезе де, 30 кӱнге ӧлӧҥ јибезе де алдырбас, чыдамкай мал учун, оны Чуйдыҥ торо улузы тӱбек тӱшкен ӧйинде эрчимдӱ тузалангандар. Јуу-чак божоп, амыр јӱрӱм башталарда да бистиҥ улус узак ӧйгӧ тӱреҥиде ле јаткан. Эмди де кӧп сабазы улус јаҥыс ла малына    иженип јӱргилейт.

Тӧӧниҥ кылык-јаҥын јаштаҥ ала билер Акчычкан деп  кижи 46 јылдыҥ туркунына бу малла урушкан. Акчычкан Акчаловичке тӧӧ — нӧкӧри де, тайагы да,  канады да болгон. Бу ӧрӧкӧн Алчыбай деп эш-нӧкӧриле кожо јети бала чыдадып азыраган. Уулдарыныҥ оогожы Иван Акчычканович  кӧзин ачканнаҥ ла кӧргӧни тӧӧ болуп,    адазыныҥ јолын јолдоп, чынын айтса, ончо ло јӱрӱмине тӧӧ кӱткен кижи. 1987 јылда биле тӧзӧп, эки кызычак чыдаткан. Эмди јаан кызычагы Светлана Ивановна эне-адазыла кожо теҥ-тай иштейт. Олорго болушчы болуп, Иван Акчычкановичтиҥ  јеени Сӱмер Бошкунов иштейт.

Тымтышевтердиҥ турлузында

Тӧӧ-Кышту деп  турлу Мукур-Таркаты јурттаҥ ыраак эмес, ӱч чакырым јерде. Мында Тымтышевтердиҥ ӱчинчи ӱйези јадып турган дезем,  бир де јастыра болбос. Кыштуныҥ бу јанында Кӧк-Ӧзӧктиҥ ару суузы шоркырап агат, бери јанында кӧк кӧлдӧр бар, эмеш ары барза, талдыҥ ортозында јараш јер. Тӧӧ малга эптӱ ӧзӧк. Оогош тӧрт канатту турада айылдыҥ ээзи Сара шакпырап ла јатты: столго боорсок, каймак, варенье салып, ак сӱттӱ чайын уруп, бу ла јуукта јайлунаҥ тӱшкенис, бир де божобой турганыс деп айтты.

Тымтышевтердиҥ јайлузы Јуҥмалу деп аржан суулу, серӱӱн, тӧӧгӧ тӱҥей ӧркӧштӧрлӱ, тас тоҥылдарлу кырлардыҥ колтыгында. Мында балык деп неме сууларында кыймыражып јадар, чымыл јок јакшы јайлу. Бу јылда јааш-јут тыҥ ла болгон, оныҥ учун  оогош тураныҥ печкезиниҥ трубазынаҥ кирген суу  кирпичтерин чыксыда суулап койордо, от саларда,  печке ышталып турды.

Тураныҥ ӱч толыгында илӱлер бар эмтир. Ай јаҥырза, айылдыҥ ээлери ого сӱт ӱрӱстеп турган эмтир.  Оны кам улус тургузып турган, «тургузы» деп айдар. Ол айыл-јуртты, мал-ашты јаман неменеҥ корулаар деп меге јартады. Је андый тургузыларды мен кӧп кӧргӧм, эҥ кайкамчыгы ол узун тӱктеҥ эдип салган тургузы болды. Оны Слава Челтуев тургускан деп айттылар. Мында кажы ла саткан  малдыҥ куйругынаҥ, јалынаҥ кезип, ого јемей ӧӧрӱп салатан неме эмтир, ортозында  боп-болчок кӱреҥ ӧҥдӱлери — ол тӧӧниҥ тӱгинеҥ эдилген. Бу болчокторды тоолоп, канча тӧӧ садылганын билип алар арга болор.

Анча-мынча отурганчас ла Ванёк акабыс кара адынаҥ тӱжип јатты, та кажы јанынаҥ јортып келгенин сеспей калдыс. Мында кой-эчки, ийнек, сарлыктар ла тӧӧлӧр — ончозына ла кӧс салар керек. Кажаанныҥ јанында эки чочко база базып јӱрдилер. Сара јеҥези: «Чочколорды кыштадала тӧрӧдӧргӧ санандыс, иркек-тижилӱ немелер. Олор база бисле кожо јайлап јӱрген» — деп чокымдады.

Оноҥ айылдыҥ ээзи эр кижи чайын ичип, тӧӧлӧр керегинде куучын баштады.

Тӧӧлӧр керегинде

Тӧӧни алтай албаты озодоҥ ло бери байлап јӱрер. Оныҥ иркегин бура деп айдар, бӧрӧктӧп салган иркек малды – отан деер. Тижи тӧӧ – экен, боос тӧӧ — каймал экен. Јаҥы чыккан балазын ботон деп айдар. Бир јашту балазы – тайлак. Тӧӧ эҥ баштап тӧрт јашту болзо тӧрӧӧр. Ол эки јылда бир катап ботон берер. Балазын 12 ай карындаар. Тӧӧлӧр кочкор  айдаҥ ла баштап,   ӱӱрге кирер. Бир јылда јирме кире ботон туулар.

Тӧӧниҥ балазы мылјы, будына турып болбос болор. Ботонныҥ кара тогын (энениҥ ичинде јӱрердеги богын) тӱжӱрерге, ӱс ичирер керек. Оноҥ  јети кӱнниҥ туркунына тумчугын сӱркӱштеп турар керек. Ол ло кире ӧйго кӱкпеге сугып, кӱнӱҥ ле кучактанып, базар керек.  Бир кӱнде экенге ботонды тӧрт катап эмизер керек. Ботон коркышту чамчыл мал, чамчыл дегени— ол  ӧскӧ улуска балазын кӧргӱзерге јарабас. Ботонныҥ кӧстӧри  коркышту јараш болор. Ол ап-ак, ойынчык немеге тӱҥей болор. Кезик јылдарда улай-телей тӧрт-беш экен ботондозо, эртен турадаҥ алала, бозом эҥирге јетире иштенер керек — јаҥыс кижиниҥ кӱчи јетпес. Је кӧп сабазында олор бир айда бирдеҥ ле тӧрӧӧр.

Тӧӧ казыр мал, ол ӧскӧ кижини јаан тамаштарыла чапчып та койордоҥ айабас. Буралар чаган айда ач тужында казыр болор, кижиниҥ баш терезин тиштериле  аҥтара тартып койордоҥ до айабас. Оныҥ учун соок кыштарда Чуй јериниҥ улузы буранаҥ коркып качат. Ӱӱрге кирип турган ӧйдӧ ол база казыр болот. Экендери балдарын корулаарга болуп, јууктаган улусты, јердиҥ ӧскӧ дӧ тындуларын база чапчыыр, јинле  тӱкӱрер, тиштеер. Бу малды малданарга, кылык-јаҥын билер керек. Олор бойыныҥ ээзин  коркышту јакшы таныыр. «Чӧк» деп айтса, јада берер, оноҥ минип алала, маҥтадар да арга болор. Тӧӧниҥ јелижи коркышту јеҥил, јымжак.

Шубат, тӱк, эт

Шубат — ол тӧӧниҥ сӱдинеҥ эдилген кумыс. Серафима Тобоковна јай ӧйинде тӧӧлӧрин саап јат.  Олорды бее малчылап ла тӧрт катап бир кӱнде саар керек. Јоон экендер бир литр сӱт берер, јаш экендер 400-700 грамм, кезиги 200-те берзе, јакшызы ол. Бу кумысты тӧӧ саачы ӱй кижи  ярмаркалар болзо апарып,  улуска амзадат. Тӧӧниҥ сӱди ӱй кижиниҥ сӱдинеҥ башказы јок деп айдыжар. Бу сӱтте кӧп туза бар.

Тӧӧниҥ тӱгин колло јулып алар керек,  бир тӧӧнӧҥ эҥ ле кӧп дезе ӱч-тӧрт килограмм тӱк чыгар. Бу тӱкти койдыҥ тӱгине кожып, јууркан  эдип тузаланат. Бистиҥ тергееде оныҥ тӱгин керексибей јат, а бу јанындагы монголдор ончо кийимди тӧӧнӧҥ эдип, телекей ичине макка чыккан.

Тӧӧниҥ эдин бир катап јип кӧргӧн кижиде база јиир кӱӱни келер. Тӧӧниҥ семиргенин оныҥ ӧркӧштӧринеҥ кӧрӧриҥ. Эки ӧркӧжи тӱс, чике турза —  ол семис.  Тӧӧниҥ эдин билер улус согумга сойып алат. Бир тӧӧни тирӱге 40-50 муҥ салковойго садып ийер арга болот. Тӧӧ бистиҥ аймактыҥ байлу малы учун, минјуртээлем  кажы ла тӧӧгӧ, сарлыкка  дотация тӧлӧп јат. Тӧӧни семиртери база јеҥил эмес. Тӧӧлӧрди серӱӱн тайгага апарып јайлатпаза, оныҥ чамыштары, јыгылып калган ӧркӧштӧриниҥ алты јаны  куртай берер. Былтыр  тӧӧлӧрди Јуҥмалуга апарбазын, Монголияда  чума оору табылган деп, ийбей де турган ӧй болгон. Айылда тузаланып турган малдаҥ јаҥыс ла тӧӧ мал чума ооруга алдырар. Айылдыҥ тындуларынаҥ – киске.

Тымтышевтер јажы  орто јаштаҥ ажа берген улус, јеени Сӱмер тӧртӧн јашты ажа берген. Эмди  Тымтышевтерде Дима ла Дамир — эки баркалары ӧзӱп јат. Байла, бу уулчактардыҥ бир-бирӱзи  Тымтышевтердиҥ укту малын улалтып, бу јаан  Улу Чӧлдӧ экендерин, бураларын, отандарын, ботондорын айдап ла јӱрер….

Эмилчи САНИНА