Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бичиги кепке базылып чыкканы — авторго сӱӱмји

07.09.2020

Кычыраачылар ортозынаҥ кем-кем бойыныҥ шӱӱлтезин айтса, јакшы эмей.

Бу јуукта јеендерим Вячеслав Ядагановтыҥ орус тилле бичилген «Осколки 2» (2019 ј.), «Семь лампочек» (2020 ј.) деп адалган ла Новосибирскте чыккан куучындарыныҥ јуунтызын, Ирина Кензинаныҥ ӱлгерлериниҥ ле кожоҥдорыныҥ республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јуртта кепке базылган «Кӱӱ угулып чӧйилзин» (2020 ј.) деп јуунтызын экелип берген. Вячеславтыҥ «Осколки 1» деп бичиги 2018 јылда чыккан.

Јиит ӱйе ортодо кӧксине эбелгенин чыгара айдар, бичинер бала-барка кӧптӧп турганына канайып оморкобос. Ады јарлу бичиичилеристиҥ јолыла баратан ӱйе бар болзо, алтай тилис јоголбос.

Бичиктер керегинде кыскарта айдайын. Вячеслав Ядагановтыҥ куучындарында јӱрӱмниҥ јолында чын болгон учуралдар, айалгалар, јӱрген улус — ыраакта арткан јӱрӱмниҥ «оодыктары»-осколки. Болгон, ӧткӧн ӧйлӧрди, ондо болгон «оодыктарды» јуунадып-јуунадып келзеҥ, бир кижиниҥ, улустыҥ, јонныҥ јадыны кӧрӱнип келер, оны чачар да, ундыыр да арга јок. Ол «оодыктар» сӱӱндирер, санааркадар, санандырар, сагыш алындырар, кунуктырар, ыйладар… Кижиге, тынар-тындуга, ӧзӱмге, ар-бӱткенге чебер јӱргер деп айдып тургандый…

Вячеславтыҥ бичижи јеҥил, јарт, кӱӱнзеп кычырарыҥ. Бичимелдердеҥ таныш ла јуук улузымды, ӱренген школымды, Круговой оромдо јаткан интернадымды, улус јаткан јер-баракты ойто бурулып кӧргӧмдий болды. Кандый ла јылу, токыналу таныш ла кару ӧйлӧр…

«Грамоты», «Белтир», «Шебалинские доярки», «Трудовая книжка», «Случай в Московском метро», «Подарок», «Марал» ла о. ӧ. куучындары аайынча кыскачак кинолор соккодый, спектакльдар тургускадый, ӱренер бичиктерге кийдиргедий деп санандым.

Вячеслав Алексеевич мынаҥ да ары бисти јилбилӱ куучындарыла, повестьтериле, јараш јуруктарыла кайкадар деп иженедим. Јаан быйан.

Ирина Кензинаны бис кожоҥчы, кӱӱчи, кайчы деп билерис. Оныҥ кожоҥдорын бистиҥ кожоҥчылар кожоҥдойт.

Ираныҥ баштапкы ӱлгерлик јуунтызына кире сӧсти Улаганныҥ јайалталу кызы, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Карлагаш Ельдепова: «Ирина Кензина јайалталу поэт-кожоҥчы, оныҥ бичиген ӱлгерлик тилинеҥ кезикте тӧп, ойгор, кезикте кезем, кату ла не-немени ачыгынча, кӧскӧ-јӱске айда салар от-калап, омок, ӧктӧм, Улаган аймагыныҥ јоныныҥ кылык-јаҥы иле танылат деп, јакшызынып кычырганын айдып, ичкери јайым јолын табар деп иженедим» — деп бичиген.

Мен озо баштап бичиктиҥ кадарындагы јурукка ајару салдым. Кӱйӱп јаткан очоктыҥ јанында Ирина топшуурын тудунып, кай кожоҥ чӧйип отуры. Оныҥ кийнинде Алтайыстыҥ ак мӧҥкӱлери, ак јалаҥда баатыр-коручызы — кезер тажыс туру. Ак айас, Ай-Кӱн. Алтайыстыҥ кай чӧрчӧктӧрине кирген байлу коручыл аҥ-кужыс: мӱркӱт, канча-канча айры мӱӱстӱ аҥыс, бар, куу. Бу мыныҥ ончозы — бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ канча-канча чактардыҥ туркунына корулап, кичееп јӱрген јӧӧжӧзи. Бис, эмдиги ӱйе, келер ӱйеге оны чеберлеп артырар учурлу! Кандый јаан, тереҥ шӱӱлтелӱ јурук! Мындый кайкалды Николай Донскоевич Маиков јураган болтыр.

Бичикти ачып, Ираныҥ фотојуруктарын кӧрдим, солун. Кӧгӱс-байлыктыҥ 2010 јылда Казахстанныҥ Астана калазында ӧткӧн телекейлик форумыныҥ туружаачылары: алтай кеп-кийимин кийген Бронтой Бедюров, Ирина Кензина, јурукта Иосиф Кобзон, Полад Бюль-бюль Оглы.

2010 јыл, Алматы калада Кӧчкӱн калыктардыҥ телекейлик фестивалиниҥ туружаачылары — «Ала Тао» ӧмӧлик јурукта Кыргызстанда јарлу кожоҥчы Нурзат Айдаркулова, алтай кайчы кыс Ирина Кензина.

Гуанчжоу калада Конфуцийдиҥ академиязында иштеер ӧйдӧ соктырган јурук. Кыргызстанныҥ культуразыныҥ ӧзӱминде кӧп јылдарга турушкан дипломанттардыҥ ортодо Алтайдаҥ барган Ирина база бар.

Јуруктарды кӧрӱп, бу ла Саратанда чыккан-ӧскӧн, совхозто малчы болгон бала Барнаулдыҥ санат академиязын божодып, дирижер-педагог деп специальность алып, мында артып иштеер айалга келишпесте, ӧскӧ јерлерде — ороондордо болуп, Кыргызстанда, Непалда, Турцияда, Китайда, Индияда иштеп, Алтай-Кудайыныҥ болужыла, бойыныҥ ла арга-чыдалыла јолын табып, Алтайын, албатызын макка чыгарып јӱрген эмтир. Ӱлгерлерин кычырзаҥ, ыраак ороондо јӱрӱп, албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмин, ӧзӱмин, культуразын кӧрӱп јӱрген кижиге Алтайы, эл-јоны кару ла недеҥ де артык болот:

…Тайга-туулары артышла јытанган,
Сары-кӧк чечеги јайылган,
Кутук суулары шоркыраган
Байлу Алтайыс…
…Бийик тууга чыгарым мен,
Алтайга бажырарым мен
Энелердиҥ ырызы учун,
Акалардыҥ јӱрӱми учун
Алтайыма бажырайын,
Албаты-јоным амыр јатсын,
Бой-бойына нак болзын…

Ӧйлӧ кожо ӧдӱп јаткан кубулталар керегинде автор мынайда айдат:

…Јылдар ӧдӱп, айланып,
Албаты да кубулган.
Эне болгон јеристиҥ
Баазы-чуузы ундулган…
…Алтай тилисти
Ару тутпай,
Ӧскӧ тилдерле
Чоокырлап салганыс…
…Бой-бойыла кӧрӱшпес,
Кӱйӱниш ле тарыныш.
Артыкташкан, јарышкан,
Бийиксиген, кӧӧрӧгӧн
Куп ла куру јӱрӱмис…

«Энениҥ байлык учуры» деген ӱлгерди кажы ла эне кычырган болзо, мында эне кижиниҥ байы айдылган:

…Эне кижи тил-оостонып,
Анаар-мынаар јӱрбейтен дежер.
…«Эне кижиниҥ тили једимдӱ».
Албаты тегин айтпаган болор.
Энениҥ байлык бырчылган учуры
Аргазы — јаан, кӱчӱндӱ — бӱдер.
Ӧзӧги ару, тӧп јӱргени,
Санаазы агару салымын ӧткӧни
Бала-баркага ырыс экелер…

Солун ӱлгерлер, кожоҥдор. Кычыраачы бойына јилбилӱ јетирӱ алар аргалу.

Автордыҥ кожоҥдорыныҥ «Агару Алтайым», «Я божественный путь выберу» деп кассеталары 1995-1996 јылдарда јарлалган, 2008 јылда «Агару энеме» деп диск-альбомы чыккан.
Мениҥ шӱӱлтемле болзо, Алтайым, албатым деп, республиканыҥ адын албатылар ортодо айдып, кӧргӱзип, кожоҥдоп, кайлап, топшуурла ойноп, алтай тилдӱ эл-јон бар деп айдып јӱрген Ирина Кензинага «Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи» деп кӱндӱлӱ атты адаар керек. Мениҥ шӱӱлтемди јерлештерим јарадар деп иженедим.
Бичимелимниҥ учына Иринаныҥ ӱлгеринеҥ алылган јолдыкты саладым:

…Алтай јериске јаражын сыйлаган
Чейне чечектий чечектеп јӱрӱгер.
Шоркырап аккан агын суудый
Ару кебереер јылыйтпай јӱрӱгер.

Раиса КАЗАКПАЕВА, Шабалин јурттаҥ

И. Аргуновтыҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина