Кереес болгон бичиктер

07.09.2020

Орус православный церкпе 1828 јылда башкаруныҥ алдына башка-башка ук-тӧстӧрлӱ кӧп тоолу калыктарды ла башка-башка кудай јаҥын јаҥдап јаткан эл-калыктарды православный јаҥга тартып алары аайынча миссионерский ишти ӧткӱрери јанынаҥ суракты тургускан.

Башкару бу шӱӱлтени јараткан ла јӧмӧгӧн. Ол ло јылдыҥ јаҥар айыныҥ 15-чи кӱнинде Агару Синод Алтайский духовный миссияны ачары керегинде јӧпкӧ кол салган. Миссияныҥ эҥ баштапкы јаанына Макарий (Глухарев) кӧстӧлгӧн. Ол 1830 јылда Туулу Алтайга келген ле баштапкы миссионер станды ачкан. Миссионерлердиҥ эҥ баштапкы, тӧс сурагы алтай тилди, кӧгӱс байлыкты ла культураны, тургун калыктыҥ јадын-јӱрӱмин ӱренери, Агару бичикти јербойыныҥ тилдерине кӧчӱрери болгон. Архимандрит Макарий 1830-чы јылдарда орус таҥмалыкка тайанып, алтай таҥмалыкты тургускан, Библиядаҥ ла алкыштардаҥ талдап, баштапкы алтай кӧчӱрмелерди эткен. Бу ишти ӧс калыктыҥ улузыныҥ болужы јогынаҥ бӱдӱрер арга јок болгон.

Ол 1832 јылда телеут укту јайалталу Михаил Чевал-ковты тилмешчи эдип јалдап алган. Бу алтай улустыҥ ортозынаҥ баштапкы алтай миссионер болуп барган. М. В. Чевалков миссияныҥ башкараачызына кӧчӱрме ишле болужып тура, алтай тилге агару улустыҥ јадын-јӱрӱмин, И. А. Крыловтыҥ басняларын кӧчӱрген. Оноҥ ол бойы басняларды чӱмдеп ле ӱлгерлеп, ӱредӱ кептӱ бичимелдерди бичип баштаган. Оныҥ «Алтай тилле ӱредӱ кептӱ ӱлгерлери» («Поучительные стихи на алтайском языке») деген бичиги канча катап кепке базылып чыккан.

Миссияныҥ бичик басма ижин ӱч бӧлӱкке бӧлӱӱрге јараар. Алтай бичиктер 1864 јылдаҥ ала 1869 јылга јетире Петербургта Синодальный типографияда, 1880 јылдарда Казаньда ла 1880 јылдардыҥ учкары Томскто ло Бийскте кепке базылган. Миссияныҥ алтай тилле чыгарган бичиктери кудай јаҥыныҥ службалары, миссионерлердиҥ јартамал учурлу јол-јорыктары ӧйинде тузаланылган. Ол бичиктер школдордыҥ библиотекаларында болгон ло олорло онойдо ок бичикчи алтай христиан улус таҥынаҥ тузаланган. Темдектезе, 1917 јылда Кан-Оозыныҥ миссионер школында 170 «Алтай азбука», 26 Евангелие, 7 «Јаҥы Кереестиҥ тӱӱкизи» деген бичиктер болгон. Миссия кӧгӱс байлык ла јартамал иштеҥ башка алтайлардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ сурактарыныҥ аайы-бажына чыгатан.

Кӧчкӱн эл-јон токынап, бир јерде чук јадары јанынаҥ баштапкы алтамдар эдилген. Качан крестке тӱшкен алтайлар христиан улустыҥ јурттарында јадарга кӱӱнзебегенде, миссия бойыныҥ аргазыла аҥылу јурттар тудатан. Мында алтай христиандар јерле иштеерине, јаҥы айалгада мал-ашты тударына, тураларда јадарына ӱренген. Бу иш уур-кӱч ле узак ӧйдиҥ болгон. Миссионерлер онойдо ок тургун эл-јонды эмдеген.

Алтайский духовный миссияныҥ ӱредӱлик, кӧчӱрме, чӱмдемел ле бичик басма ижи тыҥытту болгон деп темдектеер керек. Алтай миссионерлердиҥ этнографиялык ла лингвистикалык иштери бойыныҥ учурын бӱгӱнги де кӱнде јылыйтпаган.

Эл библиотекада ас учурап турган бичиктердиҥ фондында «Православный бичик» деп адалган јуунты бар. Бу јуунтыга онойдо ок Алтайский духовный миссияныҥ XIX-XX чактардыҥ башталганындагы бичиктери кирет. Алтай тилле баштапкы церковный бичиктер база бу јуунтыда. Шак бу кӧчӱрме изданиелердеҥ алтай бичиктердиҥ тӱӱкизи башталат. Темдектезе, јуунтыга сӱрекей баалу ла јилбилӱ бичиктер кирет: «Иисус Христос Каан Кудай бистиҥ јерде јӱрген учуры — Земная жизнь Господа нашего Иисуса Христа» (СПб.: В Синодальной типографии, 1865); «Господа нашего Iисуса Христа святое евангелie от Матфея — Iисус Христос кааныbistin Матфей бичиген агару евангелiези» (Томск: Тип. В. В. Михайлова и П. И. Макушина, 1878); «Житiя святыхъ» (Казань: Типографiя В. М. Ключникова, 1882); «Часословъ: на наръчiи алтайскихъ инородцевь» (Томск: Паровая скоропечатня П. И. Макушина, 1895) ле ӧскӧлӧри де.

Ончо бу бичиктер цензурный. Санкт-Петербургта бичиктер Духовный цензураныҥ комитединиҥ јӧбиле кепке базылатан, Казаньда — Агару Гурийдиҥ Братствозыныҥ совединиҥ јӧбиле, Томскто Алтайский духовный миссияныҥ цензурный комиссиязыныҥ јӧбиле. Ол бичиктер кепке церковно-славян ла орус тилдерле базылган. Бичиктердиҥ кажызында ла библиотекага келгени керегинде бойыныҥ тӱӱкизи бар. Олордыҥ кезиги Алтайский духовный миссияныҥ башка-башка церковный приходторыныҥ. Онызын бичиктердиҥ кӧп јанындагы штамптар керелеп јат.

Церкпениҥ ар-јӧӧжӧзин айрыган кийнинеҥ (XX чактыҥ 20-чи јылдары) олор Горно-Алтайсктыҥ облисполкомыныҥ бӧлӱгине табыштырылган. 1989 јылда бистиҥ библиотеканыҥ фондына табыштырылган.

Библиотека кӧрӱлерде ле ӧскӧ дӧ кӧдӱриҥилерде Алтайский духовный миссияныҥ бичиктерин ӧскӧ экспонаттарла кожо, коштой кӧргӱзип турганы ӧткӱрилип јаткан кӧдӱриҥиге тӱӱкилик учур берип турганын аҥылап темдектеер керек. Шак бу бичиктер «Книга Алтая» деген музейде тургузылат. Тургуза ӧйдӧ олор эл библиотеканыҥ 100 јылдыгыла колбой «Свидетели времени» деген бӧлӱкте ӧдӱп јаткан «Из книжных сокровищниц Национальной библиотеки имени М. В. Чевалкова» деген јаан ла солун кӧрӱге тургузылган.

Онойдо ок «Алтайский духовный миссияныҥ бичиктер кепке базып чыгарар ижи «Жизнь посвятивший народу» (М. В. Чевалковтыҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы керегинде) јаантайынгы экспозиция библиотеканыҥ экинчи кадыныҥ холлында тургузылып, элбеде кӧргӱзилет.

Эл библиотеканыҥ ас учурап турган бичиктердиҥ фондындагы Алтайский духовный миссияныҥ бичиктери ончозы оцифровать эдилген ле библиотеканыҥ электрон библиотеказына чыгарылган: http://nbra.ru/bd/scripts/list.php?booktype=1. Эл библиотеканыҥ юбилейлик јылында АДМ-ныҥ баштапкы катап белетелген «Книжные памятники Республики Алтай» деген каталогко кийдирилген (билим ӱлекердиҥ башкараачызы Т. К. Майчикова, кереес бичиктериниҥ тӧс јериниҥ баш библиотекари). Онойдо ок каталогко Алтай Республиканыҥ тӱӱкилик-культуралык энчи-байлыгы болуп турган бичиктер база кийдирилген. Алтайский духовный миссияныҥ бичиктерине јилбӱӱ јаан. Бу кереес байлыкты республикада амыр-энчӱ јуртап јаткан калыктыҥ документ кептӱ энчи-байлыгыныҥ база бир јаан ла баалу бӧлӱги деп айдарга јараар. Онойдо ок јаҥы јетирӱлерди белетееринде тузаланылат ла кычыраачылар мындый эптӱ эп-аргала электрон библиотека ажыра эрчимдӱ тузаланып јат.

А. ТАЛКЫБАЕВА, М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ кереес бичиктериниҥ тӧс јериниҥ баш библиотекари

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина