Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Ӱйелер эстафетазы» јашӧскӱримге

11.09.2020

Јылдар сайын тӱӱкиде болгон керектер ундылып калат. Керек дезе улу Јеҥӱниҥ байлыгы, тереҥ учуры ла «бескези» ӧйлӧ кожо кайылып браадыры. Бойыныҥ јӱрӱмиле, тыныла базып јӱрген бистердиҥ амыр јӱрӱмис, ӧрӧ турган чаҥкыр теҥерис учун канын тӧгӱп, таадаларыс јеҥ јастанары јастанган, эзен арткандары бӱгӱнги кӱнде ас артты. Канду јууныҥ эзен-амыр јӱрген керечилериниҥ тоозы 40. Олор эзен-амыр тушта Улу Јеҥӱниҥ учуры јылыйбас. Је јӱрӱмде кандый ла улус бар. Бӱгӱнги кӱнде, качан текши Россияныҥ јилбӱлерине удура иштеп турган ороондор керегинде айтпаза торт. Олор элдеҥ ле озо тӱӱкиге «табару» эдип, келип јаткан јаш ӱйениҥ меезине тӧгӱн јетирӱ саларга ченежет. Чындап, олордыҥ ижин једимдӱ деп айдар керек, нениҥ учун дезе, эмдиги ӱйе Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ тӱӱкизин тереҥжиде билбей турганы – кӧргӱзӱ. Бу ончозын нениҥ учун чокымдап турган дезе, јуукта Хабаровскто «Ӱйелер эстафетазы» деген текшироссиялык форум ӧткӧн.

Анда бу ла ӧрӧги айдылган сурактар ӧрӧ кӧдӱрилген. Мен РФ-тыҥ Јондык палатазы-наҥ окылу кычыру алып, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јаан ла табышту деген крайы јаар ишмекчи јол-јорыкла тургуза ла учтым. Пандемияла кожо кӧп талалардаҥ кычыру алган улус келбеген. 200-ке ле шыку тӧрӧлчилер, эксперттер јуулыштыс. «Тӱӱкини корыыры» деген секцияда туружып, бойымныҥ кӱӱн-санаамла, амадуларымла ӱлежетен јакшынак арга берилерде, тузаландым.

Јаан ајару тӧрӧлчи ууламјылу НКО-лорго эдилген. Талалар суракты ачыгынча тургузат: государство бастыра бар-јок кӱчин окылу министрестволор ажыра јаш ӱйени тӱӱкиге јилбиркедерге чырмайып иштеп  турарда, бу ок ӧйдӧ Интернеттиҥ ийдези ал согот. Мынаҥ улам јашӧскӱрим тӧрӧлин керексибей, ӧскӧ талаларга јайылып баштайт ла олордыҥ јилбӱлерин корып тургандарын бойлоры да сеспейдилер. Оныҥ аайына канайда чыгар деген суракка кем де окылу каруу берип болбоды. Кӧрӧр болзо, бир аайлу стратегиялык ууламјы јок, оноҥ-мынаҥ бар да болзо, олордыҥ ижи чокымдалбаган ла тактикалык бӱдӱретен ижи јарт эмес. Форумда ветерандардаҥ ӧскӧ, Афганистан ла Чечен јеринде јуулашкан эрлер,  тӧрӧлчи ууламјылу НКО-лордыҥ чыгартылу улузы турушканын темдектеп салайын. Је ончолорында јашӧскӱримди ӱредетен бир программа јок болгоны иле болгон. Менле кожо «Вымпел» јондык биригӱниҥ јааны Александр Филиппов, оныҥ турчызы Елена Филиппова, текши делегацияда АР-дыҥ јонјӱрӱмдик министерствоныҥ ишчизи Неля Бойкова , КГБ-ныҥ ла ФСБ-ныҥ ветерандары – Владимир Панов, Александр Сарычев, Алтай Республикадагы «Волонтеры Победы» јондык биригӱниҥ турчызы Елена Тастаева ла Афган јеринде болгон јууныҥ туружаачызы Аркадий Майманов туруштылар.

Кӧп саба туружаачылар ӱредӱлик ишти Интернетле колбоор деп айдыштылар. Бир канчалары кандый да болзо, бичикте салынган болзо, тузазы јаан деп тартыштылар. Бис бастырајандай ӧткӱретен иш јашӧскӱримге тӱзалу болорын угустыбыс. Блааш-тартышту секцияда кажы ла туружаачы сӧс алып, бойыныҥ кӱӱнин ачыгынча айткан да болзо, је «кандый чокым программа ла методикалык иштерге» тайанып, јашӧскӱримди тазыктырар деген сурак чыгып келген. Бу тушта бир де субъект кару берип болбогон. Кӧрӧр болзо, кажызы ла таҥынаҥ программа тӧзӧп, бойыныҥ адынаҥ келишкенче ӱредип турган эмтир. Сурак Алтай Республиканыҥ делегациязына берилерде, бу арганы бис тузаланып, бойыстыҥ сӧзисти база айттыбыс. Бистиҥ тергееде мындый ла блааш-тартыш  ӧткӧн јылда база кызу ӧткӧн. Кажы ла тӧрӧлчи ууламјылу НКО-лор таҥынаҥ иштеп, биригер кӱӱндери јок болгон эди. Бу тушта Јондык палата ӱч туштажу ӧткӱрип, кажызы ла таҥынаҥ куучындажып, адакы учында республикан ассоциация тӧзӧӧр деген бир тилге келгенис. Кемниҥ де тап-эриги бузулбазын деп учредительдерге бастыразы кийдирилген. Тургуза ӧйдӧ ассоциацияныҥ ижи кӧндӱгип калган, юстиция министерствозыныҥ Алтай Республикадагы башкартузына регистрацияга туруп, аргаларын элбедет. Ол керегинде форумныҥ улузына ӱзе элбеде куучындап бердис. Отурган айылчылар, ӧскӧ талалардыҥ ветерандары, јондык биригӱлердиҥ турчылары бистиҥ эрмек-куучыныска ајару эдип, сурактарла арадай берерде, мынаҥ ары кажызы ла танынаҥ туштажып, консультация берер деп јӧптӧштис. Кийнинде кӧрӧр болзо, бистиҥ ченемел ороон ичинде баштапкы болуп калганы кайкатты.

Форумда база бир кӧдӱрилген сурак: нениҥ учун тӧрӧлчи ууламјылу јондык биригӱлер биригип болбой турган? Темдектезе, Сахалинниҥ туружаачыларыныҥ айтканыла, ӱзе керек ойто ло акча-манатта. Мынаҥ озо, качан государство акча чыгарбай турган ӧйдӧ, олор сӱреен нак ла ӧмӧ-јӧмӧ иштегендер. Калганчы ӧйдӧ гранттарды јаҥыс ла Президенттиҥ фонды эмес, анайда ок субъекттер берип баштаган, керек дезе муниципалитеттер де эмди јондык биригӱлерле кожо иштеер амадула акча-манатла јӧмӧйт. Мынаҥ улам кажы ла ӧмӧлик ортодо ӧӧн-бӧкӧн башталып, адакы учында ачыгынча тартышкан да учуралдар бар деп, форумда айдышты. Бу айалга тӱкӱ Калиниградтаҥ ала Сахалинге јетире ле иш берилип турган акча-манаттыҥ тоозынаҥ камаанду болгоны јарт болды.

Керек акча-манатта болзо, коомой деп, мен сӧс алдым. Бистиҥ алдыста государстволык иш одӱп јат, оныҥ учун иш берилип турган акчаныҥ тоозыла эмес, чыҥдыйыла кӧрӱлер учурлу. Ӱзеери кажы ла јондык биригӱ ӱлекер-проекттеринде окылӱ смета тургузып иштейт. Туш-туура акча кайда да ташталбас учурлу. Мениҥ айтканымды кӧп сабазы јӧмӧгӧн дӧ болзо, је бир канчалары суракту артып калды. Чындап та, акчала ла колбулу керекте јаантайын блааш-тартыштар болуп турганы ачымчылу, јондык биригӱлердиҥ турчылары баштапкы јерге бойыныҥ јилбӱлерин тургузып турганы оноҥ ачымчылу деп докладымды тӱгестим. Форумныҥ учында Алтай Республиканыҥ турчыларын мынаҥ ары талалар сайын кычырып, јӧп-сӱмелериле, једимдериле ӱлежер амадула кычырар деп бир шӱӱлтеге келдис. Форумныҥ ӱчинчи кӱнинде јаан ајару Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӱчында улалган орус-јопон јууга учурлалган. Бӱгӱнги кӱнде кӧп саба јииттер ол керегинде чек билбес. Темдектезе ле, јопондордо окылу 731-чи отряд болгонын, олордыҥ кылынган кылыгын, кижиликке јетирген каршузын кем де айдып болбос. Бис фашисттердиҥ СС болӱгиниҥ улусты кыйнап, ортоп, тирӱге кезип, ченелтелер ӧткӱргенин јакшы билерис, је кӧрӧр болзо, јопондордыҥ кылыгы анаҥ кату ла кижи кӱӱни јогы, фашисттерге кӧрӧ, оноҥ коркымчылу болгоны тӱӱкиде ас айдылган ла эмдиги ӱйе ол керегинде чек билбес. Кунашир, Шикотан, Итуруп ортолыктар керегинде уккан да болзо, је ол јерлерди бӱгӱнги ле кӱнге јетире јопондор мензинип турганын бис билерис. Је нениҥ учун деген суракка каруузын бедиребегенис. 1945 јылда Крымдагы јӧптӧжӱ аайынча Россияныҥ территориязына кирген јерлерди јопондор бойыныҥ ӧйинде колго алган да болзо, 1945 јылдыҥ сыгын айында бистиҥ черӱ олорды оодо согуп, кайра айрып алган. Јопондордыҥ эткен кылыгы керегинде јаан табыш кайда да јок болгон. Кийнинде телекейлик трибуналда кижиликке удура каршу јетирген јопон укту 6 генерал ла олордыҥ ченелтелериниҥ окылу чаазындары калыкка јарлалатан болгон, је калганчы ла кӱндерде США байагы чаазындарды алып, генералдарды актаарга чененшкени кайда да айдылбаган. Айдарда, ол керегинде школдогы программаларга база элбеде берген болзо деп бис јетирӱ эттис.

Калганчы кӱн јопон черӱни оодо сокконына учурлай јаан байрам ӧткӧн. Анда делегациялар, ол тоодо бис Хабаровск крайдыҥ губернаторыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Михаил Дегтяревло туштажу ӧткӧн, кереестерге чечектер салынган.

Јол-јорык тӱжӱмдӱ болгон деп айдарга јараар. Текши Россия ичинде бистиҥ кичинек республикабыс тӧрдӧ болуп калганы оморкодулу. Тергеебистиҥ бескези Арасей ичине чыкканы јербойыныҥ јуукта тӧзӧлгӧн ассоциациязыныҥ шылтузы. Айдарда, мынаҥ да ары иштейтен эжиктер ачылып јат ла јорыктайтан, ороонго туза јетиретен аргалар ыраактаҥ кӧрӱнип келди.

Артур Сабин,  АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ аппарадыныҥ јааны

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина