Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јолдордо јеткерди астадарга

15.09.2020

Сыгын айдыҥ 11-чи кӱнинде Горно-Алтайскта «Ајару — јолго!» деп адалган бастырароссиялык акция-ишке учурлалган туштажу ӧтти. Оныҥ ижинде Алтай Республикада ГИБДД-ныҥ башкартузыныҥ јааны Анатолий Косинов, Алтай Республиканыҥ башкарузында тергеелик ӧзӱмниҥ министриниҥ ордынчызы Петр Громов, Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик аайынча министрдиҥ ордынчызы Екатерина Чандыева, республикан эмчиликтиҥ врач-эмчизи Галина Серебренникова, «Јеткер јогынаҥ јорыкташ» деп адалган экспертный тӧс јердиҥ пресс-секретари Евгения Новосад (Москва) туруштылар.

2020 јылдыҥ ӧткӧн сегис айыныҥ туркунына Алтай Республиканыҥ јолдорында  јеткерлӱ 161 учурал темдектелген. Олордо 29 кижи јада калган, 181 кижи сынык-бычыктар алган. 23 учуралга балдар киргени карыкчалду. Бир бала божогон, 25 бала сынык-бычык алган.

Јолдордо јеткер болдыртпазы јанынаҥ иштерди ГИБДД-ныҥ ишчилери јаантайын ӧткӱргилеп јат. Јылдыҥ кажы ла ӧйинде анчада ла балдарла, ӱренчиктерле, студент-ӱренеечилерле јетирӱлик-практикалык иштер темдектелип калганы аайынча бӱдӱрилет.

Кажы ла јол-јорык јеткер јогынаҥ ӧтсин деген јаан амадулу иш јаҥыс ла тергеелик кеминде эмес,  је онойдо ок бастырароссиялык кеминде тургузылып јат. Онойып, «Ајару — јолго!» деген бастырароссиялык акция-иш текши ороондо башталып, бистиҥ тергееде сыгын айдыҥ 7-13 кӱндеринде ӧткӱрилген. Бу проект-акцияны Россияныҥ МВД-зыныҥ Госавтоинспекциязы «Јеткер јок јол-јорык», «Чыҥдыйы бийик ле јеткер јок јолдор» деп федерал проекттерге тайанып, Россия Федерацияныҥ транспорт аайыча министерствозыныҥ, ӱредӱлик аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӱрип јат. Алтай Республика ороон ичинде  «Ајару —јолго!» деп акция ӧдӱп турган тогузынчы тергее.

Бӱгӱнги кӱнде кӧлӱк кажы ла биледе бар. Бир биледе канча-канча кӧлӱктеҥ. Онызын тышкары чыгып, оогош калагыс кӧлӱктерге бийлеткенинеҥ кӧрӧдис. Улустыҥ тудунып турган кӧлӱктериниҥ марка-темдектери сӱреен байлык. Је бу бастыра айдылганы јолдордо болуп турган јеткерлердиҥ тоозына, болуп турган каршулу керектерге кандый да камаанын јетирбейт. Кажы ла кӱн болуп турган солундарды собурып ийзебис, јолдордо болгон јеткерлӱ учуралдар керегинде јетирӱлер јогынаҥ кӱн ӧтпӧй јат. Анчада ла быјылгы јылда автотуристтердиҥ тоозы сӱреен кӧп болгонынаҥ улам республиканыҥ јолдлорында ДДП-лардыҥ тоозы кезем кӧптӧгӧн.

Јаҥы технологиялардыҥ ӧрӧ ӧзӱм алынганынаҥ улам (телефон, кӱӱ, о.ӧ), кӧлӱктиҥ тискинчилериниҥ, маҥтадып бараткан улустыҥ, ајарузын булгаар, бузар айалгалар там ла кӧптӧгӧн.  Јолдо барып јадала телефонло куучындажар, тыҥ ойногон кӱӱге алдыртар, кӧлӱкте отурган улусла куучын ӧткӱрер дегени рульда маҥтадып бараткан кижиниҥ јолго ајарузын кезем астадып јат деп, эксперттер айдат. Ол ок ӧйдӧ јолдорды кечип бараткан улустыҥ јастыралары, ПДД-ны бузуп турганы база кӧп. Темдектезе, ол ло телефондорды колго тудунып, куучындажып, јолдо келип јаткан кӧлӱкти ајарбаганы, јолды ӧнӧтийин темдектелген јерде (пешеходный переход) кечпегени база јеткерге экелет. Бу учуралдардыҥ уч-турулталары — сынык-бычыктар, кезикте эҥ ле карыкчалду учуралдар.

Јолдордо јеткер болдыртпазын тыҥыдарга, кажы ла јол-јорык амыр-энчӱ ӧтсин ле јорыкчылар ла јойу улус јолдордо јеткерге учурабазын деп амадаган «Ајару — јолго!» деп адалган акция-иш бӱгӱнги кӱнде бастыра ороондо ӧткӱрилип јат. Бистиҥ тергееде куучындар, практикалык ӱредӱлер, семинар-уроктор школдордо, ӱредӱлӱ заведениелерде ӱренчиктер, студенттер, эне-адалар ортодо ӧткӱрилген. Треннинг-куучындар онойдо ок АЗС-тардыҥ ишчилери, автошколалардыҥ курсанттары, траспорт аайынча предприятиелердиҥ ишчилери, су-кадык аайынча иштеп тургандар ортодо ӧткӱрилген. Бастыразы 200-теҥ ажыра мероприятие-иште муҥнаҥ ажыра кижи турушкан.

«Ајару — јолго!» деп социальный кампания-акция онойдо ок Смоленский, Волгоградский, Ульяновский, Рязанский, Курганский, Иркутский, Амурский, Кемеровский, Новосибирский областьтарда, Удмурт ла Калмык республикаларда, Красноярский ле Приморский крайларда ӧткӱрилип јат. Госавтоинспекцияныҥ шӱӱлтезиле болзо, эҥ ле кӧп ДТП-лар бу тергеелерде темдектелген.

Алтай Республикада ГИБДД-ныҥ башкартузыныҥ јааны Анатолий Косиновтыҥ јетиргениле болзо, јолдордо јеткерлердиҥ эҥ баштапкы шылтагында кижи, маҥтадып бараткан тискинчи туруп јат. Кырлу, кайыр јолдорлу, бурылчыктары кӧп јерлерде бойы-бойын акалаар дегени, эзирик маҥтадыш, ајарузын бусканы, ПДД-ыҥ ээжилерин бусканы, маҥтадар јаҥы јок рульга отурганы ла оноҥ до ӧскӧ учуралдар јаан јеткерлерге экелет. 2020 јылдыҥ ӧткӧн айларында болгон ДТП-ларды кӧрзӧ, олордыҥ кӧп сабазы кӧлӱктердиҥ тискинчилериниҥ бурузыла эдилген. 190 учуралдаҥ јӱк ле 20-зинде јойу баскан улус бурулу. Балдар јолдордо јеткерлӱ учуралдарга кирип турганы ачымчылу. Ӧткӧн айларда балдар 33 ДТП-га учураган. Вело-мототранспортту 18 јажы јетпегендер ДТП-лардыҥ туружаачылары болуп турган учуралдар там ла кӧптӧп турганы санааркадат. Туристтердиҥ анчада ла кӧп келген айларында республиканыҥ јолдорында ДТП-лар там ла кӧптӧп турганы темдектелген. Јербойыныҥ улузы ортодо ло келген улус ортодо профилактикалык иштер кыйалтазы јогынаҥ ӧткӱрилип јат деп, Анатолий Васильевич темдектеген.

Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱми аайынча министриниҥ ордынчызы Петр Громовтыҥ јетиргениле, республикада јолдорды јазаар иштер темдектелгени аайынча бӱдӱрилип јат. Текши республикада ла Горно-Алтайскта јолдордо јазалду иштер јылдыҥ учына јетире тӱгезилер. Јолдордо јеткер болдыртпазы деген јаан амадуда тергеелик ӧзӱмниҥ министерствозы јолдордыҥ чыҥдыйы, керектӱ нормативтерге келижип турганы учун каруулу. Тергеелик учурлу јолдордыҥ јазалду иштериниҥ айалгазын Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин чике бойыныҥ ајарузында тудуп јат.

Ӱредӱлик аайынча министрдиҥ баштапкы ордынчызы Екатерина Чандыева школдордо, балдардыҥ садтарында, ӱредӱлик заведениелерде јолдордо јеткер болдыртпазы аайынча иш канайда ӧткӱрилип турганы керегинде куучындаган. 2020 јыл пандемияла колбой кӱч ӧдӱп јаткан болзо, је темдектелгени аайынча бу иш бӱдӱрилип јат. Школдордо акциялар, конкурстар, јетирӱлик туштажулар республикан ГИБДД-ныҥ ла оныҥ аймактардагы бӧлӱктериниҥ ишчилериниҥ болужыла ӧткӱрилет. Тергеениҥ ӱренчиктери бастырароссиялык та конкурстарда туружадылар. Кезик аймактарда «Эне-адалардыҥ патрули» деп адалган акциялар ижин улалтат. Эдилип турган бастыра иштиҥ амадузы — балдарды јолдордо јӱрериниҥ ээжилерине, јолдорды канайда кечерине ӱредери. Ӱредӱлик јыл башталганыла колбой јолдордо јеткер болдыртпазына, астадарына  учурлалган иш оноҥ ары кидим ӧдӧр.

Республикан эмчиликтиҥ врач-эмчизи Галина Серебренникова кӧлӱк — ол элдеҥ ле озо јеткерлӱ техника-эдим деп темдектеген. Бу оҥдомолды бастыра улус билер учурлу, бастыра улуска јартаар керек. Сен кӧлӱкке отурып јатсаҥ, маҥтадып баратсаҥ, јеткерлӱ айалгаларды тӧзӧӧчилердиҥ бирӱзи боло берер аргаҥ бар. Эмчиликке јолдордо болгон јеткерлердеҥ улам сынык-бычык алган улус кӧп келип јат. Бӱгӱнги де кӱнде ондый улус эмденип јат. Балдар да бар болгоны карыкчалду. Јолдордо јӱретен ээжилерди билетени керегинде ишти јаҥыс ла ГИБДД, школдор эмес, је эне-адалар балдарыла кажы ла кӱн ӧткӱрер учурлу. Тышкары јолго чыккан, јартаар керек, айдар керек. Авто, мото техника — ол элдеҥ ле озо јеткер! Јолдорго јууктап, ээжилер бусканы — јеткер! Ол тушта кажы ла баланыҥ, кижиниҥ јолдордо јӱрер культуразы бийиктеер, некелтелерди буспазы бийиктеер! Ол тушта, байла, ачымчылу ДТП-лар астаар, сынык-бычыктар база астаар.

«Јеткер јогынаҥ јол-јорык» деп адалган экспертный тӧс јердиҥ јааны Евгения Новосад бастырароссиялык акцияныҥ ижи керегинде куучындаган. Чындап та, текши тергеелер ортодо јетирӱлик мындый јаан иштер ӧткӱрилип турганы јолдордо јеткер болдыртпазы деген учурлу иште јаан камаанын јетирип јат. Анчада ла балдар, јашӧскӱрим ортодо куучындар, практикалык иштер сӱреен турулталу. „Ајару — јолго!“ деген проект тегин мынайда адалбаган. Јолдордо болуп турган каршулу керектердиҥ, јеткерлӱ учуралдардыҥ јаантайын учурап турган учуралдарыныҥ бирӱзи — тискинчи ајарузын јолдоҥ туура эдип ийгени. Канча да секунд ајарузын бусканы ДТП-га, јеткерге экелет. Оныҥ учун бу керегинде айдар керек, јартаар керек. Бистиҥ тергееде ӧткӱрилген 200 кире туштажуда јартамалду иш ойындар, куучындар, тест-куучындар ажыра ӧткӱрилген. Туружаачыларга видеоматериалдар кӧргӱзилген, аудиоматериалдар угузылган. Бистиҥ ончобыстыҥ эҥ ле баштапкы амадубыс — улустыҥ јӱрӱмин чеберлеп алары, јолдордо јеткерлерди астадары.

«Ајару — јолго!» деп акция-проект ижин эмди де улалтар ла бастыра тергеелерде темдектелгени аайынча ӧдӧр деп темдектеер керек. Јетирӱлери «кайнаган» ӧйдӧ јолдордо јеткер болгон деп јетирӱзи јок кӱн ӧтпӧй турганы кунукчылду. Кырлары бийик тергеебистиҥ јолдоры кырлык јерлерле ӧдӱп барып јат. Јолдордо јӱрер ээжилерди буспай, јеткерлӱ айалгалар тӧзӧбӧй, бастыра улус јол-јорыктарында амыр-энчӱ јӱрзин деп кӱӱнзейдис.

А.Майманова

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина