Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

От-калапту jууны öдÿп…

15.09.2020

Кан-Оозы аймактыҥ Моты-Бажы деп кичинек jуртында Ада-Тöрöл учун Улу jууда турушкан ветеран Семен Павлович МАТИН jуртайт. Тогузон јети jашту öрöкöн кандый кÿч jол öтпöгöн деер… Улу Jеҥÿниҥ 75 јылдыгына учурлай Семен Павловичке jолугып, куучын-эрмек öткÿрдис.

Билерис, jаан jашту ветеранга ол кату öйди ойто кайра бурып, коскорып куучындары jеҥил эмес. Jе бу бÿткÿл албатыныҥ öткöн jолы, jаш ÿйеге артыргызып jаткан тÿÿки деп оҥдоп, тöжинде толтыра медальдарын, ордендерин тагынган öрöкöн куучынын баштады. Кезикте ол куучынын токтодып, нени де сананып отурат, оноҥ ойто ло улалтат…

«Германия Тöрöлиске табарды, jуу башталып jат!» – деп jÿрек шимиртер коркышту табыш арка-öзöккö айылдар сайын jайылып келерде, Семен Павловичке jаҥы ла он сегис jаш толгон jиит уул болгон эди. Балдар jаш ла тужында адазы ак-jарыктаҥ jÿре берген. Оныҥ учун биледе jааны болуп, Семен кару энезиниҥ ле сок jаҥыс сыйныныҥ jаан болушчызы ла коручылы болгон. Кайда да ый угулат, онту-калак. Jе Тöрöлин корулаары – учурлу керек. Семен энезин ле кичинек сыйнызын кабыра кучактап, Тöрöлин корулаарга атана берген. Сок jаҥыс уулын энези ыйлап, кийининеҥ ары алкап, jакарып, артып калган эди. Ол тушта jиит кайдаҥ билген, кару улузын туй ла беш jылдыҥ туркунына кöрбöс деп…

Jуу-согуштыҥ öйи башталган. Кÿзÿреген тал-табыштаҥ, бомбалаштаҥ Jер-Эне онтоп тургандый. Мында ла jиит солдат Семен ӧлÿмниҥ кöзине кöргöн, бу ла коштой эрмектежип jÿрген антыгарлу нöкöрлöр jер jастанып jыгылганын кöрÿп, jылыйтуныҥ ачузын сескен.

Ол 1942 jыл. Jууныҥ сыраҥай ла кызалаҥду jайы. Бу öйдö Сталинградты ла Воронежти корулаган jаан jуу-согуштар öткöн. Тÿÿкиде айдылганыла, Воронеж калага табару сакыбаган jанынаҥ башталган. Бу изÿ jуу-согушта туружып, Семен Павлович бажына тыҥ шырка алган эмтир. Айландыра jер силкинип jат, тал-табыш кÿзÿреп jат… Бажына шыркалаткан алтай солдат jыгылып, туруп болбой, санаазын ычкынып ийген.

Ол билинип ле келзе,  кем де оны  тарткылайт,  тепкилейт,  таныш эмес тилле куучындашкылайт. Кöзин албаданып ачып аjыктанза, немецтер эмтир. Öштÿниҥ колына киргенин билип, Семен Павлович öрö албаданып турды. Баш айдары jок оорып jат, айланып jат. Jе Семенды ла база бир канча бистиҥ солдаттарды бойлорыныҥ амырап турган jерине немецтер айдап экелдилер. Немец тилле куучындашкылап, каткырышкылайт, бистиҥ черÿчилдердиҥ колына кÿрек бердилер. Jерди кассын дешкилейт. Семен албаданып, казып ла турды. Билер, бу ороны ол бойына казып jатканын, немецтер оны кöмöргö турганын. Алтайында арткан энезин ле сыйнызан сананып, «ол jерге» атанганым ла бу эмтир деп айдынып, ол казат ла. Баштыҥ оорузын не деер… Бу ла öйдö туранаҥ трусту немец чыгып келди. Офицер болгодый. Ол чайнанып аjыктанат. Анча-мынча болбой, ол бойыныҥ тилиле нени де кыйгырып ийди. Семенныҥ колынаҥ кÿректи алып, солдаттары оны офицерине экелдилер. Бистиҥ солдаттыҥ бажындагы шырказын кöргÿлеп, нени де куучындашкылап, jерди оноҥ ары кастыртпай, öскö jерге апардылар. Мынайып, Семен Павловичти концлагерьге экелгендер.

Концлагерьде Семен Павлович эки jыл jÿрген. Сöс jогынаҥ jарт, ондо öткöн öй айдары jок кÿч болгонын. Бу концлагерь алдында öйдö советский авиационный казарма болгон jеринде турган эмтир.

– Олjодо он бир муҥга jуук улус болгон. Эҥирде калаҥы немецтер келер, дубинкала олjодо улустыҥ баштарын согуп, айдышкылар: «Кандый эмтир, бисле jуулажарга?» – деп. Курсак jок. Санаамга кирет, улус jиир немезин таппай, jажыл öлöҥди jип турар. Кöп улус олjодо божогон». Олjодо бис Днепр сууны кечире кÿр тутканыс, кÿр туткан кийнинде немецтерге  jер туралар тудуп баштаганыс – деп, Семен Павлович ол öйди эске алып куучындайт.

Jе ары jанынаҥ ырыс болуп, Семен Павловичке олjодоҥ jайымга качар арга болды. Ол 1944 jылдыҥ кÿски öйи болгон. Олjочылар база ла иштенгилеп jаткан эди. Кенетийин теҥериде самолеттордыҥ табыжы угулып келди, аайы-бажы jок бомбала адыш башталды. Бу совет самолеттор болгон. Олjодо улус качар арга келгенин билип, кажызы ла jер-башка jÿгÿрÿшкиледи. Немецтер олорды токтозын деп кыйгырып турдылар. Jе олорды кем уксын! Атса да аткай, ок тийзе де тийгей! Семен Павлович ле база тöрт олjочы кöс кайда кöрöт, ары jÿгÿришкилеп бараттылар. Самолеттордыҥ табыжы токтогон кийнинеҥ немецтер ийттерин jединип, олорды истежип, мылтыктарын адып тургандары угулып турды. Jе Семен Павлович бу öйдö нöкöрлöриле ыраакта болгон, кÿнниҥ тÿштÿгин кöстöп, jер jарыганча jÿгÿргендер. Олор jайымда…

Немецтердиҥ олjозынаҥ качып, олор бойыныҥ Кызыл Черÿзине келдилер. Jе мында да эмес, коркышту шылу башталды. «Канайып олjого киргеҥ? Калганчы патронды не артыргыспагаҥ, олjого киргенче, бойыҥды не атпагаҥ?». Мындый сурактар кажы ла шылуда угулат.  Кожо олjодоҥ качкан улустыҥ кöп сабазын «за измену Родине» деп, мында ла аткылап салдылар.  Семен Павловичтиҥ бажындагы шырказын кöргÿлеп, эзен артыргызып, штрафной батальонго ийгендер.  Штрафной батальон jуу-согуштыҥ сыраҥай ла изÿ jерине барып jуулажатан батальон. Мында Семен Павловичке бÿдÿрзин деп, командир ÿч jакылта берди. Jакылталар сÿреен кÿч. Темдектезе, барып, немецтердиҥ окопына гранат таштап, jарар керек. Ол эмезе, немецтердиҥ турган jерине барып, öрт чыгарар. Jакылта ла бÿдÿрип барган улус кайра келбей турдылар. Семен Павлович Öрö турган Кудайынаҥ алкыш-быйан суранып, ÿч кату jакылтаны ÿзезин бÿдÿрип салган. Мынайып, алтай солдатты берген бӱдӱмјини бӱдӱмјилеген деп, «оправдал доверие» деп айттылар…

– Сананзам, мени бу от-калапту jууны öдöргö энемниҥ алкыжы корулаган болор… Угуп jÿретем, эне кижиниҥ алкыжы сÿреен тыҥ деп. Öрöкöн Öрö Кудайдаҥ мен учун канайып суранып jайнабаган, ыйлабаган деер, мен биледим, сезедим… Бу мындый кызалаҥду jууда болуп, мен тöрöл Алтайымды коркыш сананып jÿргем.  Анчада ла эҥ кÿч öйлöрдö, кöзиме Алтайымныҥ туулары, суулары, тöрöл jуртым, энем, сыйным кöзиме кöрÿнгилеп келер – деп, Семен Павлович куучындайт.

Штрафной батальонныҥ кийнинеҥ Семен Павловичти С. Черешинскийдиҥ адыла адалган училищеге ийгендер.   Мында тöрт айдыҥ туркунына ÿренген кийнинде, алтай солдатты пулеметный расчеттыҥ командири эдип кöстöдилер. Мынайып, Семен Павлович Белоруссияны корулаар от-калапту канча jууда турушкан. Бир кÿн база ла канду jууда jуулажып тура, ол  будына тыҥ шыркалаткан. Бу шырканаҥ улам, оны Новосибирсктеги госпитальга ийгендер. Улу Jеҥÿни Семен Павлович Новосибирск калада уткыган…

Jууныҥ кийниндеги jылдарда Семен Павлович тöрöл Моты-Бажы jуртта биле тöзöп, эки кыс азырап чыдаткан. Колхозто зоотехник, председательдиҥ ордынчызы, председатель болуп иштеген. Колхозыныҥ öзÿмине jарамыкту сÿреен кöп тузалу иштер бÿдÿрген кижи.  Jакшынак ижи учун ол кöп тоолу кайралдарла кайралдаткан. Эмди кÿндÿлÿ ветеранныҥ тöжинде jууда турушканы учун, jуу öйиниҥ кийнинде колхозто нерелÿ ижи учун кайралдаткан кöп тоолу медальдар ла ордендер мызылдайт.

Чындап та,  jууныҥ кийнинде бир кÿн Семен Павлович телевизорды иштедип ийзе, бот сеге!… Бир батальондо кожо jуулашкан черÿчил кöрÿнди. Кеjири кырлак орус уул болгон. Ады Юрий Никулин! Таныш черÿчилди танып, Семен Павлович тыҥ сÿÿнген эди. Тен кожоҥдоп-кожоҥдоп, кокурлап туру кöрмöзиҥ! Кожо бир черÿде jуулашкан уул Юрий Никулин ады jарлу актер болуп калтыр. Оныҥ ойногон кинолорын Семен Павлович сÿреен jакшызынып кöрöт.

Мынайып, jуу öйин öткöн карганак куучыныныҥ учында эмдиги öйдиҥ öзÿми, политиказы керегинде санаа-шÿÿлтезин айдып отурды:

– Бистиҥ Россия орооныс сÿреен jакшы öзÿм алынат. Алтай Республикабыс, Кан-Оозы аймагыс база jаранат. Анчада ла jурт ээлем сÿреен jакшы öзöт. Мал-ажыс кöптöйт. Кижи бого канайып сÿÿнбес! Тере-тÿгис толтыра, оны jазап, теренеҥ кöп тузалу эдимдер чыгарар предприятие тöзööр керек. Мынайып, бистиҥ экономикабыс мынаҥ ары jаранар, öзÿм алынар эди. Ол Кош-Агаш аймакта канча томду аржан-кутук сууларыс бар. Ол суулар турган jерде албатыныҥ медициназыла колбулу санаторий тутса кайдар?  – деп, Семен Павлович бойыныҥ кöрÿмин куучындайт.

Мен коштой отурган Семен Павловичке карузып, ого jаан быйанымды айттым. Канчаны кöргöн, от-калапту jууны öткöн öрöкöн. Мындый карганактарыс эмес болгон болзо, бис те эмди эзен отурбас эдибис. Jаан быйан Слерге, амыр-энчӱ учун…

А. ТАЙТОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина