Алтайдын Чолмоны

Алтай тилдӱ наадайлар, куучынчы бичиктер…

18.09.2020

Алтай тилдиҥ ӧзӱмине учурлалган тоозы јок јуундар, ачык айдыныштар туку ла качаннаҥ ала улалат. Эски бичиктер јаҥыртылып, эл-јонго таркадылып та турган болзо, је тил керегинде куучын токтобойт. Бу ок ӧйдӧ тӧрӧл тилди, культураны ӧскӱретен јииттер албатыныҥ ортозынаҥ ӧзӱп келгенин ӧй иле кӧргӱзет. Темдектезе, јиит јурукчы Аржан Ютеев, продюсер Шоҥкор Модоров, режиссер Михаил Кулунаков, скульптор Арчын Баданов ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Јайалталу јииттердиҥ тоозында «Алтай бичик» ООО-ныҥ директоры Чейнеш САБИНА. Эмдиги ӧйдиҥ некелтелерин билгир тузаланып, ол јылда оныҥ баштаҥкайыла алтай тилле куучындарлу «Кожоҥчы койонок» деп баштапкы бичик чыккан эди. 1000-га шыку бичик тоолу ла айга алтай улус ортодо чӱрче ле таркадыла берген. Бӱгӱнги кӱнде Чейнеш тегин отурбайт. Удабас ол бойыныҥ солун наадайларыла эл-јонды сӱӱндирерге белетенет. Бӱгӱн ол бистиҥ газедистиҥ айылчызы.

—Чейнеш, бис Слердиҥ эдип турган ижигерле јакшы таныш. «Энейим» деген алтай клип, «Кожоҥчы койонок» бӱгӱн республика ичинде элбеде јарлу. Айдарда, элдеҥ ле озо база катап «Кожоҥчы койонокко» бурылалы. Кӧп алтай улус бичикти эмдиге сураганча. Тӧс сурак — бу бичик база кепке базылар ба?

—Эзендер. Меге эмдиге ле улус телефон согып, бу бичикти сурулап угат. Је бӱгӱнги кӱнде «Кожоҥчы койонок» керек дезе бойыстыҥ да билебисте артпаган (каткырат). Чынынча айдар болзо, бис 1000 экземпляр мынайып чӱрче ле садыла берер деп билбегенис. Керек дезе тергеебистиҥ кычырар тураларына да берер арга јок болгон, кӱнӱҥ ле кӱнӱҥ улус телефон согып, бичикти «суура» тарта берген.

—«Кожоҥчы койонок» — ол элдеҥ ле озо баштапкы «куучынчы» алтай бичик болуп јат. Мындый бичик белетеер санаа кайдаҥ келген?

—Бис алтай тил керегинде сӱреен кӧп куучындап јадыс, је эдилип турган иштердеҥ туза јеткилинче эмес. Темдектезе, эмдиги ӧйдиҥ балдарын тегин бичикле јилбиркедери – кӱч сурак. Айдарда, эмдиги ӧйдиҥ  некелтелерине тайанып, јартап айтса, балдар, болчомдор кандый ойынчыктарла, бичиктерле, јаҥыртуларла тыҥ јилбиркеп турганын кӧргӧнис. Куучынчы бичиктер сӱреен јаан суруда, ӱзеери олордыҥ тоозы, бӱдӱми, аргалары јӱзӱн-башка ла садуда элбеде. Је олор ончозы орус тилле. Мындый бичикти алтай тилле не чыгарбас деген сурак тура берген. Јондык опрос-шиҥжӱни тӱрген-тӱкей эдип,  сурагыска карууны алганыс – бичик керек. Бу тушта иш башталган ла ол керегинде мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке элбеде бичигем.

—База катап кыскарта куучындап ийзеер…

—Кыскарта айтса, бистиҥ ороондо мындый бичиктерди белетеп турган фирмалар тоолу ла. Экинчизинде, олор ӱзези кыдат јеринде ишти эдип јат.  Оныҥ учун бис ижисти кӧндӱрезинеҥ ле кыдаттарла баштаганыс. Бойым Кыдат јерине эки катап барып, андагы бар заводторды ӱзе шиҥдеп, таап, јӧптӧп, оноҥ Алтайга келип, «Кожоҥчы койоноктыҥ» ӱлекериле  иштенип баштаганыс.

—Бичик колго тудуларда, ӧкпӧӧриш тыҥ ла болгон болбой?

—«Кожоҥчы койонок» — ол ӧмӧлик иш. Азулай Тадинов, Чейнеш Барсукова, Жанетта Тонова, Эмиль Толкочеков, Нина Колондина, Аржан Ютеев, Сайана Темеева, Владимир Попов, Эжер Абакаев ле анайда ок мениҥ билем. Олор кажызы ла бойыныҥ алтай деген  кӱӱнин јӱрек ажыра ӧткӱрип, бу бичикке салгандар. Оныҥ учун качан бичикти колго тударымда, элдеҥ ле озо чыҥдыйын кӧрӧргӧ меҥдегем. Ӧкпӧӧриш јанынаҥ  айтса, ол качан иштенип турарыста болгон болбой. Нениҥ учун дезе – ӱлекер республика ичинде баштапкы, экинчизинде, бастырабыс ла энчикпей сакыганыс.

—Је эмди бӱгӱнги кӱнде эдип турган иштеригерле таныштырып ийген болзоор…

—Тургуза ӧйдӧ куучынчы наадайлар белетеп јадыс. Аҥылузы – наадайлар јаҥыс ла алтай эмес, је анайда ок куманды, чалканду, телеҥит тилдерле база куучындап јат. Ӱлекерди эдип берзин деп, «Алтайлар конгрези» баштанган, акча-манатты Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитеди берген.

—Наадайлар база ла кыдаттаҥ ба, бастыра иш ойто ло кыдат јеринде ӧдӱп јат па?

—Јок. Наадайларды бу ла бистиҥ ороонноҥ садып алдыс. Олор ончозы пластмасс материалдаҥ эдилген ле узуны 30-таҥ ала 50 сантиметрге јетире. Кеп-кийимин бистиҥ јиит кӧкчи Алина Бидешева кӧктӧп јат. Куучынданар технологияла бистиҥ эл университетте физматтагы «Робионика» бӧлӱгиниҥ јииттери иштейт.

—Айдарда, ӱзе иш, керек дезе кӧп сабазы бисте ӧдӱп турган ба?

—Мындый ууламјыла иштеери – мениҥ некелтем болгон. Физматтагы инженерия бӧлӱктиҥ уулдары сӱреен кӧп эмдиги ӧйдиҥ технологияларыла колбулу ачылталар эдип јат. Олордыҥ ижи сӱреен јилбилӱ, керектӱ, је акча-манат јок болгонынаҥ улам, олор јаан «јолго» чыгып болбойдылар. Оныҥ учун јербойыныҥ  јииттерине иш берип, олорды ӧрӧ кӧдӱрери, јӧмӧӧри, јилбиркедери – ӱлекердиҥ аҥылузы. База бир учурлу деген амаду – ол наадайлар ажыра болчомдорды јаштаҥ ала эмдиги ӧйдиҥ технологияларыла таныштырары.

Балдар наадайлар канайда куучынданып јат деп кыйалтазы јогынаҥ јилбиркеер. Оныҥ кийнинеҥ кайда эдип јат деген суракка каруузын бедиреер. Качан бу иш бистиҥ калада эдилип јатканын укса – јилбиркектери инженерияныҥ физматтагы кружогына барып баштаар. Кайдаҥ билер — келер ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ  адын чыгаратан кижи чыдаар.

—Андый да болзо, наадайлар аайынча ӱлекердиҥ  тӧс амадузы – ол алтай тилдиҥ ӧзӱми эмес пе?

—Бис нениҥ учун јаантайын тилге кадалып јадыс? Биске, алтай улуска, эмеш элбеде кӧрӧр керек. Чын, наадайлар тергеебистиҥ албатызыныҥ бастыра бар диалекттериле куучындаар. Мында кандый амаду салынган? Элдеҥ ле озо – најылык, тил ажыра кижи куучындажып јат, солун-сорокой угуп, ӱлежет, таныжат, јууктажат. Экинчизинде, наадайлардыҥ кеп-кийими. Мында культураныҥ, јаҥжыгулардыҥ эбелгелери салынган. Онызы балдар бойыныҥ кеп-кийимдерин јаштаҥ ла ала билип јӱрзин дегени. Ӱчинчизинде, наадайлардыҥ айдып турган сӧстӧри. Алтай кижи куучындажарын эзендештеҥ баштап јат. Оныҥ кийнинеҥ куучын улалат. Айдарда, тил темиктирер эп-арга база салынган. Бу ӱч тӧс амаду. Је оныла колбой, јажытту амадулар база бар. Олордыҥ бирӱзин мен јаҥы слерге куучындап бердим. Анайда ок балдар алтай кӧгӱстӱ ӧссин дегени.

—Эмди ойто ло бичиктерге бурылалы. Кандый да болзо, кычыраачылардыҥ сурагы. Айдарда, «Кожоҥчы койонок» база кепке базылар ба?

—«Кожоҥчы койонок» — ол ӧдӱп калган ӱлекер-проект, јӱрӱмде бӱдӱп калган деп айдалы.  Је тергеебистиҥ эл-јоныныҥ сурагыла, «Алтай бичик» ООО ого јӱзӱндеш «Куучынчы таныктар» деп бичик чыгарарга белетенет. Ӱлекер белен, бис оны јылдыҥ бажында чыгарып ийерге сананганыс. Јаҥжыкканы аайынча ӱзе иш кыдат јеринде ӧткӧн. Је телекей ичинде јайылган пандемия бистиҥ ижисти токтодып салды. Гран-кыйу бӧктӧлип калганынаҥ улам иш туруп калган.  Айдарда, ончо айалга пандемиядаҥ камаанду. Чынынча айтса, качан да билбегенис: бистиҥ кичинек ӱлекерис телекейлик айалгалардаҥ камаанду болуп каларын. Качан коронавирус токтоп, гран-кыйулар ачыла берзе, бичик колго кирер ле тергеебистиҥ эл-јонына база бир јакшынак сый болор.

База бир јакшынак сый — ол «Кожоҥчы койонокко» тӱҥейлеш бичик чыгарылары белетелер. Анда ӧскӧ кожоҥдор болор.

—Анда база ок кожоҥдор болор бо?

—Ондо алтай ӱлгерлер болор, анайда ок тооломолорго ло ӧҥдӧргӧ учурлалар. Онызы база тегиндӱ эмес. Тергеебистиҥ ле ӧскӧ дӧ укту улус оны кычырып таныжар.

—Калганчы сурагым: бу ӱлекерлерле колбой «Алтай бичикте» база кандый амадулар туруп јат, јажыт эмес болзо, ӱлежип ийзегер?

—Тургузып алган амадуларыс бар. Олордыҥ  бирӱзи мобильный телефондогы алтай приложениелер. Болчомдор эмди телефонноҥ айрылар эмес. Айдарда, тилисти ол ажыра ӧскӱрзе – карын да јакшы. Је бу ончозы келер ӧйдӧ.

—Сӱреен эмтир. Торт энчикпей ле турус. Качашкан чылап, коронавирус ижерге тутак эдип турганы ачымчылу, је сакыырыс. Ӧй таап, куучынга јӧпсингенерге јаан быйан. Учурыла чындап та јаан амадуларыгар јӱрӱмде једимдӱ бӱтсин деп кӱӱнзейдис.

Н. Бельчекова