Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Шӱӱрбекчилердиҥ алтай аттары керегинде

21.09.2020

Алтай ӧлӧҥ-чӧбиле, аҥы-кужыла сӱрекей байлык тала, ӱрделиктеҥ бери оныҥ кайыр кырларында, капчалду ӧзӧктӧринде, јуҥ ойбокторында, элбек јалаҥдарында кандый бӱдӱмдӱ ӧзӱмдер ӧспӧгӧн, кандый тӱктӱ кийиктер одорлобогон деер. Је ӧйлӧр ӧткӧн сайын кижиликтиҥ «антропоген» табарузы Алтайдыҥ ар-бӱткенине ойто тӱзедилбес каршузын тыҥыдып јат: тӧрӧл јеристиҥ ӧлӧҥ-чӧби тепселип, аҥы-кужы астаары токтобой туру, калганчы јӱсјылдыкта Алтайдыҥ амыттарыныҥ ондор тоолу бӱдӱмдери ак-јарыкта јок болуп калды. Канаттуларды алзабыс, капшанду чӧлдӧристе токтой до, торломой до бӱгӱн кӧрӱнбес, кайыр кырларыстаҥ кунукчыл ӱндӱ кулады, куу башту јоло ырбаган, чилимдӱ кӧлдӧристи чийлен јакалабайт, кулузунду булуҥдарына куутаҥ, коргойлор конбойт.

Аҥчы, ӧскӧ тындулардыҥ эди-каныла курсактанатан амыттар алтай тилде, орус тилге кӧрӧ, башка-башка адамал сӧстӧрлӧ темдектелип јат

Кезик улус, анчада ла јашӧскӱрим, Алтайыста алдындагы ӧйлӧрдӧ мындый атту куштар болгон деп укпаган да болор. Келер ӧйдӧ бу куштар Алтайына јанып, ойто торныгып ӧзӧри бӱгӱн алаҥзулу деп билдирет, је кем билер, Алтайыстыҥ ар-бӱткенин кичееп, корып алзабыс, кежиктӱ айалга тӧзӧлип, кеткен куштарыс тӧрӧл јерине бурылып та келердеҥ маат јок. Мындый учуралдар ар-бӱткенисте бар, темдектезе, алдында Алтайыста јоголо берген кумдустар ла какайлар бӱгӱн ойто ӧзӱп кӧптӧп јат. Керде-марда, «Турумкай ӧзӱмниҥ тӧзӧлгӧзи» деген ӱлекер – концепция јол алып, јӱрӱмге кирзе, ар-бӱткенистиҥ айалгазы јаранар, аҥы-кужы токынап, ӧзӧ берер. Ар-бӱткен энчӱ турза – албаты-јон до амыр јадар. Баркаларыс ырысту јӱрӱм кӧрӧр деп иженип, калдыктарыс Алтайыныҥ аҥы-кужын танып, аттарын билип, алтайлап адап турзын деп кӱӱнзеп, амыйтанныҥ алтай аттары керегинде јетирӱмди јарлап јадым.

Бӱгӱн шӱӱрбекчилердиҥ алтай аттарын орнитологияныҥ орус тилде јаҥжыккан адамал терминдери аайынча берип јадым. Тоологон терминдерде јастыралар туштаза, билер улус тӱзетсин деп сурап турум.

Эмди, «шӱӱрбекчилердиҥ» аттарын тоолоордоҥ озо, нениҥ учун бу адамал сӧскӧ токтоп, оныла аҥчы куштарды темдектегеним керегинде текши јартамал эдип салайын.

Аҥчы, ӧскӧ тындулардыҥ эди-каныла курсактанатан амыттар алтай тилде, орус тилге кӧрӧ, башка-башка адамал сӧстӧрлӧ темдектелип јат. Мындый сӧстӧрдиҥ ортозында «алаачы», «араты», «аҥчы», «барынтычы», «јеек», «јутпа», «казыр», «калап», «каскыр», «карышкыр», «немчи», «шӱрдеки», «шӱӱрмекчи» ле ӧскӧ дӧ сӧстӧр туштап јат. Былардыҥ кезиги, алтайлардыҥ јадын-јӱрӱми ӧйлӧ кожо бир эмештеҥ кубулып турганыныҥ шылтузында, бӱгӱнги јӱрӱмисте ас тузаланылат, кезиги дезе јӱк ле фольклордо арткан. Јон ортодо тегин эрмек-куучыныста окылу сӧстӧр чике учуры аайынча айдылып та турза, бичик тилде бу терминдерди тузаланарынаҥ улам ла тууралап јадыс, олордыҥ ордына текши учурлу термин тузаланарын тортсынадыс. Темдектезе, калганчы ӧйдӧ аҥчы јӱрӱмдӱ амыттарды «казыр» деген текши учурлу оҥдомолло темдектеери јаҥжыгып бараадыры. Мындый айалга, мен сананзам, тӧрӧл эрмегисти јоксырадып, шӱӱлтелерибисти кыза базып, туйуктап јат. Айалганыҥ турумын мен эки шылтактаҥ кӧрӧдим: баштапкызында, алтай тилдиҥ лексиказы эмдиге јетире ылгалбаган, чокымдалбаган, кепке оҥду сӧзлик базылбаган, экинчизинде, албатыбыстыҥ јӱрӱминде орус тилдиҥ камааны, тӧрӧл тилиске кӧрӧ, сӱрекей бийик кеминде туруп јат. Мынаҥ улам шӱӱлтебисти алтайлап айдарга кӱчсинип, сӧс бажынаҥ орустай бередис, алтайлаарга амадагандарыс керектӱ сӧстӧрди таппай, олордыҥ ордына учуры јуук текши терминди кӱннеҥ кӱнге «токпоктогылап» јат. Текши терминдердиҥ «јаҥжыкканында» газеттиҥ камааны база бар деп бодойдым: окылу оҥдомолдорды текши учуры аайынча бир сӧслӧ солып, јетирӱ чокым болзын деп эрмекти кыскарта айдатаны – бу «газет тилдиҥ» аҥылу стили ине.

Тилибисте текши оҥдомолду терминдер «бийлеп» чыкканында орус тилге бӱткӱлинче јайылганыс бурулу деп бодойдым. Оос то эрмекте, бичик те јазуда бис нургулай ла орус тилдиҥ ээжилерине, ајаарбас јанынаҥ, багына бередис, айткан сӧстӧрис орус сӧстӧрдиҥ «калькалары» боло берет. Тилибисте јаҥжыгып барааткан сӧсколбулар: «казыр кижи», «казыр аҥ», «казыр куш», «казыр балык» бу шӱӱлтени, блааш јогынаҥ, керелеп јат. Кӧрзӧгӧр, орус тилде кажы ла аҥчы амытты «хищник» деп бир сӧслӧ темдектеп јат; кижи де бол, јӧргӧмӧш тӧ бол – олор ӱзези «хищниктер». Алтай тилде «хищниктер» кажы ла башка учуралдарда ӧскӧ, окылу сӧстӧрлӧ ойлонып јат. Лаптазабыс, алтай тилде «хищник» деп терминди темдектейтен текши учурлу «барынтычы» деп сӧс бар, је бу сӧс та нениҥ де учун кеминде тузаланылбай, чек ундыларга јат. «Барынтычы» – орус тилге чикезинче кӧчӱрзе – «добыча», «охотничий трофей». Экинчи учуры – «хищничество», «разбойный налет», «набег». Анайдарда, барынтычы деп кийик аҥды да, ачап, јимекчи кижини де адаар табыс бар. Ол ло ӧйдӧ «казыр» деген сӧстиҥ учурын орус тилге чокымдап кӧчӱрзе, ол – «грозный», «жестокий», «деспот», «тиран» деген оҥдомолдорго келижип јат. Мынаҥ кӧрӱп сананза, аҥчы јӧргӧмӧшти «грозный деспот» деп айдарга, байла, јарабас. Алтай соојындарда «казыр» деген оҥдомол коркышту ийделӱ, недеҥ де јалтанбас амытты темдектеериле колбой јаҥжыккан. Ајарыгар: «кара-кула – казыр аҥ», «кӧл ээзи Кӧк-Бука казырланып турбай кайтты», оноҥ до ары. Мында бу амыттардыҥ ийдези кӧргӱзилип јат, бука канайып барынтычы – хищник болзын.

«Хищниктерди» темдектейтен тӧрӧл сӧстӧрди кепке базылган алтай фольклордоҥ алып, јажы јаанаган улустыҥ эрмегинеҥ јууп, олорды ылгаштырып келзем, бу сӧстӧрдиҥ кезиги синонимдер, кезиги эвфемизмдер эмтир. Је ол ӧскӧ куучын. Бу бичимелде айдарга турганым:  алтай оос эрмекте (тилде) тырмакту хищниктердиҥ кӧп сабазын «барынтычы», ол эмезе «араты» деп айдатан эмтир, темтектезе, арсланды, тӱлкӱни, шӱлӱзинди. Мынаҥ улам «арааты» деп эвфемизм бӱткен. Эвфемизмдер – кату сӧсти кӧндӱре айдарынаҥ эпјоксынып, сӧсти бултаарта айдарда, тудуулу сӧсти учурлап байлаарда тузаланып турылар. Эскиде алтай эпшилер тузаланган эвфемизмдер эмдиги ӧйдӧ кокырга киргенин улус јакшы билер: «Ажаачыныҥ бу јанында, агаачыныҥ ол јанында, шакылдактыҥ учында, шаламаныҥ тӧзинде улуучы маарачыны неелеп јат».

Тилибисте текши оҥдомолду терминдер «бийлеп» чыкканында орус тилге бӱткӱлинче јайылганыс бурулу деп бодойдым

Айуны, јеекенди барынтычы, араты деп адабай јат, олорды «ар јемдӱ аҥдар» деер, эмезе – јеектер.

Оок, аҥчы јӱрӱмдӱ, барынтычыларды, токтонокты, сарасты, агасты, јоонмойынды «немчилер» деп айдар.

Јылар-јылбас моҥыстарды, јӱзӱн-јӱӱр јыландарды, аҥчы јӱрӱмдӱ балыктарды алтай улус «јутпалар» деп адайтан болтыр.

Тындулардыҥ эди-каныла азыранатан куштарды шӱӱрбекчилер (шӱӱрмекчилер) деп адайдыс. Тындулардыҥ тынын кыйып курсактанатандарын «тебер куштар» дейдис, ӧлгӧндӧриниҥ сегин челдейтендерин «секчилер» деп адайдыс.

Бу кыскарта бичилген јартамалдыҥ кийнинде кычыраачы мениҥ орнитологияныҥ классификациязы аайынча эткен шӱӱлтемди оҥдоор ло јарадар деп иженип јадым. Алтай калыктыҥ кӧрӱм-турумы, кебедел-менталитеди, орус калыкка кӧрӧ, аҥыланып турган учун – оныҥ ар-бӱткенле колбулу оҥдомолы база аҥыланып јат. Андый болгожын, «хищные звери», «хищные птицы» деген орус оҥдомолдорды «казыр аҥдар», «казыр куштар» деп кӧндӱре кӧчӱрерге, «калькалаарга» јарабас.

Бу тооломодо синонимдер, диалектизмдер ле эвфемизмдер бар, је олорды билимчилер ылгап кӧргӱлегей.

М. САЗАНКИН
«Алтайдыҥ Чолмоны», 1999 ј.,  28 август

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина