Иш — кижиниҥ ырызы

23.09.2020

Тергеебисте jедимдÿ иштÿ билелер кöп. Кажызы ла керегинде jылу сöстöрди айдып, мактап бичиир санаа бар. «Иш – кижиниҥ ырызы», ол эмезе «Иш кижини кöдÿрер», «Кижини иш jарандырар» деп кеп сöстöр тегиндÿ айдылбаган эмей. Иштеҥкей улус качан да тоомjыда jÿрет. Олордыҥ ортозында Кан-Оозы аймакта Экинурда jуртап jаткан ара сööктÿ Танытпас ИРТАЕВТИҤ билези.

Билениҥ jааны Танытпас (Данил) Чакашевич иштеги jолын бу ла тöрöл Экинур jуртта, колхозто трактористтиҥ ижинеҥ баштаган. 1967 jылда Лидия Егоровна Аларушкинала кожо айыл-jурт тöзöп, тöрт бала азырап чыдаткандар. Колхоз jиит билеге эчки кабырарыныҥ ла öскÿрериниҥ ижин бÿдÿмjилеген эмтир. Тургузылган пландарды ажыра бÿдÿрип, ол до канчын jиит öйинде бу биле иштеҥкейиле аҥыланган, озочылдардыҥ тоозында болгон. Танытпас Чакашевич аймактыҥ депутадына тудулып, колхозтыҥ правлениезиниҥ турчызы да болгон. Айткан сöзи быжу, эткен ижи турулталу, тöп кылык-jаҥду кижи jерлештери ортодо тоомjыда jÿрет. Танытпас Чакашевич ле Лидия Егоровна балдарын jаштаҥ ала ишке тазыктырып салгандар. Уулдары Эдуард, Аркадий, Леонид ада-энезиниҥ jолын jолдоп, эмди jурт ээлемде кожо иштейдилер. Кызы Сырга Танытпасовна Кан-Оозы jурттыҥ школында канча jылдардыҥ туркунына ÿредÿчи болуп иштейт.

Танытпас Чакашевич уулдарыла, кÿйÿзиле Эмеген öзöктö лö Сары-Кобыдагы турлуларда уй-малын кöптöдип, эрчимдÿ иштейдилер. Бу ээлемниҥ уй, кой, эрjине малы јылдаҥ jылга öзÿп, бÿгÿнги кÿнде öҥжÿк ээлемдердиҥ бирÿзи болуп калды. Мында эки jÿстеҥ ажыра уй, jÿстеҥ ажыра јылкы мал ла бир муҥ кире кой турат. Анайда ок биле адару тудат, техника jеткилинче.

«Jурт ээлемниҥ ижи качан да божобос эмей. Бир иш божозо, база бирÿзи «бажын кöдÿрген» сакып jат. Кышты jас солып, jайды кÿс солып, jылдар jылыжып ла jат. Jаштаҥ ала темиккен ижисти бÿдÿрип ле jадыс. Jер-Эне берген, салымым берген, jÿрегимге jуук ижим мениҥ бу – jурт ээлем» — деп, Танытпас Чакашевич куучындайт.

Чындап та, jурт ээлем иште амыр отурар öй jок. Мында jаҥыс ла чыдамкай, ишке темиккен улус чыдажар. Иш аайынча кандый бир сурак тура бергенде, балдары адазыла jöптöжип, бир санаага келген турар. Jаан уулы Эдуард (Эзен) Танытпасович балдардыҥ jааны болуп, немени эптеп, быжулап ийет. Ол ижинде jедимдери учун кöп тоолу Кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан, 2013 jылда портреди республиканыҥ Кÿндÿниҥ доскозына кондырылган болгон. Эдуард Танытпасовичле кожо эрмектешсем, ээлемниҥ канча jылдардыҥ туркунына öйкöгöн сурактарын куучындады. Сары-Кобы элбек öзöк, мал-ашка турарга эптÿ jер. Jе jанында сас jер бар, онызы эмеш качалаҥду эмтир. Олор бойлорыныҥ кÿчиле сас jерде кÿр туткан болуптыр. Jурт jеезениҥ администрациязыныҥ ла ДРСУ-ныҥ болужыла 234 КамАЗ оок таш урулган эмтир. Jе турултазы ас болгон — jерге таш кöмÿле jÿре берет. Бу öзöктö бир канча турлу турат, оныҥ учун ончозы бу сурактыҥ аайы-бажына чыгарга болуш сурап, быjыл аймак администрацияга баштангандар. Аймактыҥ јааны Э. А. Ялбаковтыҥ баштаҥкайыла керектÿ чаазын-документтер белетелет, мынаҥ ары кандый бир программага келижип, бу сурактыҥ аайы-тööйи чыккан болзо, сÿреен jарамыкту болор эди.

Бу сурактарла коштой Эдуард Танытпасович бÿгÿнги кÿнде тÿктиҥ, эттиҥ баазы арай ла jеҥил болгонын айтты. «Тÿктиҥ, эттиҥ баазы кöдÿрилген болзо, сÿреен jакшы болор эди. Мал-ашла иштегендердиҥ бу сыраҥай ла öҥзÿре сурактары эмей» — деп, Эдуард Танытпасович чын темдектеди. Мыныла коштой ороонныҥ jаандары jурт ээлемди öскÿрерине jаан аjару эдип турганын фермер база аҥылап темдектеди. Алдында jылдарда бу билелик ээлемге грант-болуш берилген эди, бу акча-манатла Сары-Кобыдагы турлу тудулган. Чынык jазалган турлуда уй-мал кöптöйт. Республикан мöрöйлöрдö ээлем jаантайын озочылдардыҥ тоозында болот.

Јерлештериниҥ темдектегениле, Танытпас Чакашевичтиҥ билези сÿреен иштеҥкей, нак, ачык-jарык, кÿндÿзек, улуска болужайын ла деер кÿÿн-санаалу. Jурттыҥ байрамдарын öткÿрерине болужып, кой-мал да берер, jерлештериниҥ jакшы-jаманын кöдÿрижип jÿрер. «Танытпас Чакашевич кандый ла ишти баштаза, jедимдÿ ле быжу эдер кижи. Тöрт балазына ла ийнизине jаҥы туралар баштап, башкарып туттурткан. Турлуларына от, суу öткÿрилген, иштеген улузы мылчага jунунып, эҥирде бош öйдö jер-телекейдиҥ солундарын бастыра телеканалдар ажыра угат ла кöрöт. Колы элбек ле кöрÿми тереҥ кижиниҥ ижи де jедимдÿ болор» — деп, бойыныҥ кайын аказы керегинде Надежда Тулкубеевна Янтыкова куучындайт. Танытпас Чакашевич турулталу ижи учун кöп тоолу Кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан, 2007 jылда портреди аймактыҥ Кÿндÿниҥ доскозына кондырылган. Тöп кылык-jаҥду, кöп эрмек айтпас, jе эткен кереги быжу, ижи эрчимдÿ jерлежис.

А. ТАЙТОВА
ФОТОЈУРУКТА: Т. Иртаев ортон уулы Аркадийле кожо

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина