Алтайдын Чолмоны

«Мен башкарбазам, батальонды кем башкарар»

23.09.2020

Меге јӱрӱмимде окылу юрист ӱредӱзи јок ӱч юристле иштеерге келишкен. Баштапкызы Николай Васильевич Косинцев, мениҥ шеф-таскадаачым. Ол крайда бир районныҥ прокуроры болгон. Бистиҥ областька кӧчӱп келеле, 11 јыл областьтыҥ прокуроры, 5 јыл Горно-Алтайск каланыҥ прокуроры болгон. 1959 јылда, мен иштеп келеримде, ол областьтыҥ прокуратуразыныҥ аппарадында текшилей надзор (ширтӱ) бӧлӱктиҥ јааны болуп јакшы иштеп турган. Оноҥ оны облисполкомныҥ качызына тудуп алгандар.

База Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда гитлеровецтерле нерелӱ јуулашкан, је окылу юрист ӱредӱ јок эки офицерле кожо иштедим. Олор: Федор Артемьевич Саблашев — 12 јыл Кош-Агаш аймактыҥ јаргычызы болгон, Николай Данилович Кадыев — 25 јыл прокуратурада иштеген, ол тоодо Кан-Оозы ла Улаган аймактардыҥ прокуроры болгон. Бу нӧкӧрлӧр сӱреен бийик дисциплиналу, иштеҥкей, таҥынаҥ бойлорыныҥ юрист билгирин бийиктедерине кичееҥкей улус болгон. Оныҥ шылтузында олор бойлорыныҥ юридический каруулу ижин јаантайын једимдӱ бӱдӱргендер.

Мен 1959 јылда сыгын айда Горно-Алтайск калага Туулу Алтай автоном областьтыҥ прокурорыныҥ ордынчызы болуп иштеп келгем. Областьтыҥ прокуратуразыныҥ ишчилериле таныжып, иштеп баштайла, аймактарда иштеп турган прокурорлорло таныжарга јорыктагам. Ол ӧйдӧ аймактардыҥ прокурорлоры болуп Маймада Н. Ф. Савостин, Кӧксуу-Оозында В. И. Хардиков, Оҥдой аймакта П. С.  Зорин, Кош-Агашта В. Тришкин, Турачакта Б. Г.  Филипченко, Эликманарда В. А. Мещеринов, Кан-Оозы аймакта Н. Д. Кадыев иштегендер. Бу тооломдо Чой ло Улаган аймактар јок. Ол ӧйдӧ аймактар ортокто прокуратуралар болгон, Майманыҥ ла Оҥдойдыҥ прокуратуралары Чой ло Улаган аймактардыҥ прокуратураларыныҥ ижин бӱдӱрип турган.

Мен иштеп келеримде, Горно-Алтайск каланыҥ прокурорына И. Л. Друкаров јӧптӧлгӧн.

Аймактарда  иштеп турган  прокурорлордоҥ Н. Ф.  Савостин, Н. Д. Кадыев, В. И. Хардиков, П. С.  Зорин, Б. Г. Филипченко Ада-Тӧрӧл учун  Улу јууныҥ туружаачылары   болгон.

Кӱндӱлӱ кычыраачылар, мен слерге бӱгӱн алтайлардыҥ, Туулу Алтайдыҥ бир талдама, баатыр кептӱ уулы Николай Данилович Кадыев керегинде эске алынганымды бичип јадым.

Н. Д. Кадыев 1915 јылда јаҥар айдыҥ 20-чи кӱнинде Шабалин аймакта Ильинкада јурт Советке кирип турган Арбайты деп кичинек јуртта чыккан ла ӧскӧн. Ол бичикчи кижи болгон: Ойротияныҥ кооперативный техникумын божоткон, бухгалтер болуп иштеген. Оны 1936 јылда Кызыл Черӱге алгандар. Јуу башталардыҥ алдында ол Ачинсктеги јуучыл училищени божодоло, кичӱ лейтенант званиелӱ кадровый офицер болуп, черӱде служить эдип турган. Јуу башталарда, ол ло тарый оны от-калапту јууга аткаргандар.

Оноҥ арыгызын ол меге мынайда куучындаган: «Јууда ӧштӱлерле баштапкы тушташканым 1941 јылдыҥ куран айында болгон. Гитлеровецтер бистиҥ черӱни ээчий-теечий атаковать эдип турды. Мен ол ӧйдӧ стрелковый ротаныҥ командири. Бис олордыҥ атакаларына, јӱткӱмелине бастыра бар кӱчисле удурлажып турганыс. Је бистиҥ тообыс та, техникабыс та ӧштӱлердийине јетпес болгон. Јуу-согуштар Киев каланыҥ тӱндӱк јанында ӧткӧн. Бис арга јокто кайралап, ол ло ӧйдӧ нерелӱ јуулашканыс. Чернигов каланыҥ јанында токтоп алып, коруланышту јуулажып турганча, мен шыркалаткам. Армавир калада госпитальда јадып эмденгем».

Ол 1941 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1944 јылга јетире Карельский ле Белорусский фронттордо пулеметный ротаныҥ командири, гвардияныҥ капитаны званиелӱ јуулашкан. Н. Д. Кадыевтиҥ ротазы Прибалтиканыҥ калаларын ла јурттарын, Кӱнчыгыш Пруссияны јайымдаарында турушкан.

СССР-дыҥ Коруланар министерство-зыныҥ архивинде Туулу Алтайдыҥ офицери Н. Д. Кадыевтиҥ ат-нерелӱ, јалтанбай јуулашканы керегинде документтер чеберлелип јат. Анда мынайда айдылган: «… гвардияныҥ капитаны Кадыев Латвияныҥ Кялмай деп јуртын јайымдаар јууда јалтанбас, ат-нерелӱ командир болгонын кӧргӱскен. Ол ротазыныҥ пулеметторыныҥ адыжын билгир башкарган, кезикте бойы станковый пулеметтыҥ кийнине јадып, гитлеровецтерди аткылаган…».

Ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарыныҥ ортозында, качан гвардияныҥ капитаны запаста болордо, ого Вильнюс каланыҥ 27 номерлӱ школыныҥ јуучыл-исторический кружогыныҥ башкараачызы, Литовский ССР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Фролов Павел Максимовичтеҥ самара келген: «Кӱндӱлӱ Николай Данилович! Бис Слерди туку качаннаҥ бери бедиреп јадыс. Бис Литваны јайымдаары учун ат-нерелӱ јуулашкан јуучылдар керегинде материалдар јууп јадыс. Бистиҥ республиканы јайымдаары учун јуу-согуштарда слер 51-чи гвардейский полктыҥ командири болгоныгар. Слерди Укмерчск райондогы Кялмай јуртты јайымдаар јууларда кӧргӱскен ат-нерегер учун Јуучыл Кызыл Мааныныҥ ордениле кайралдагандар…

Слер Литвада болгон јуу-согуштарда болгоныгар керегинде бичип ийигер. Ол јууда Слер шыркалатканыгар. Орденди качан алдыгар?».

Николай Данилович ого каруу эдип бойыныҥ самаразын ийген. Оныҥ кийнинде Литваны фашисттердеҥ јайымдаганыныҥ 35-чи јылдыгына учурлай П. Фроловтыҥ бичиген «Ол Литвада јуулашкан» деген статьязы «Звезда Алтая» областной газетте 1979 јылда куран айдыҥ 24-чи кӱнинде чыккан.

Ол статьяда бичигениле: «1944 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 19-чы кӱнинде Кялмай јуртта коркышту калапту јуу-согуш болгон. Байла, фашисттер токуналы јок ичкерлеп турган Кызыл Черӱни бу јерде токтодорго сананган. Олор Кызыл Черӱни бойыныҥ јери јаар божотпоско, контрнаступлениеге кӧчкӧндӧр. Немец јуучылдар бистиҥ батальонды кезикте оҥ јанынаҥ, кезикте сол јанынаҥ курчап аларга умзангандар. Је батальонныҥ командири фашисттердиҥ планын оҥдоп ийеле, флангтарды корулаар керек деген јакару берди.

Гвардияныҥ капитаны Кадыев ӧштӱлерди 100 метр кире јерге јууктада божодоло, ротаныҥ станковый пулеметчиктерине «Адыгар!» деген команда берген. Командир бойы пулеметтыҥ кийнинде јадала, ӧштӱлерди аткылап турды».

Бу јуу-согуш керегинде Николай Данилович мынайда куучындаган: «Мында «бойыныҥ сӧзин» мениҥ пулеметный ротам айткан. Оныҥ «кинжальный» адыжы ичкерлеп турган ӧштӱни кыра адып турган. Ӧштӱниҥ экинчи атаказына удурлай јуулажып турала, батальонныҥ командири шыркалаткан. Батальонды командовать эдерин мен бойыма алынгам. Ӧштӱниҥ ӱчинчи контратаказы башталды. Олор ӱзеери черӱле, танктарлу чурап келдилер. Гвардеецтер Кялмай јуртты ӧштӱлерге бербес, кайра баспас деп шӱӱжип алдылар. Мен јууга резервтеҥ јуучылдар алып, дивизияныҥ артиллериязын болушка кычырдым.

Јууныҥ ортозында мен тыҥ шыркалаттым. Шыркамды таҥышкактайла, нӧкӧрлӧрим мени тыл јаар аткарар кӱӱндерин айтты. Мен јӧпсинбей: «Батальондо офицерлер артпаган, мен јууныҥ учына јетире туружар учурлу… Мен башкарбазам, батальонды кем башкарар?» — деп айдала, оноҥ ары јуулашкам. Бистиҥ черӱ ӧштӱлерди јеҥеле, Германия јаар ичкерлеп барган.

Бу јуу-согушта турушканым учун 39-чы армияныҥ јакааныла мени Јуучыл Кызыл Мааны орденле кайралдаган. Меге ол кайралды госпитальда табыштырган».

Госпитальдаҥ чыгала, Николай Данилович бойыныҥ јуучыл частине једижип алала, Кенигсбергти јуулап аларында турушкан. Оноҥ Пилац каланы фашисттердеҥ јайымдаары учун јуулажып турала, база шыркалаткан. Јууныҥ божогоны керегинде солунды ол госпитальда эмденип јадала уккан.

Фашист Германияла јуу јеҥӱлӱ божогон кийнинде, Николай Данилович бойыныҥ јуучыл частиле кожо озо Владимирский областька, оноҥ Москвага келген. Ондо ол военкоматта иштеген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ат-нерелӱ јуулашканы учун  ол Јуучыл Кызыл Мааныныҥ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ I степеньдӱ ордендериле, «Германияны јеҥгени учун», «Кенигсбергти јайымдаганы учун» ла ӧскӧ дӧ медальдарла кайралдаткан.

Москвада военкоматта иштеп турала, 1946 јылда тӧрӧлине, Туулу Алтайга келип јӱрген. Мында Анна Васильевна Мамрашева деп кысла таныжала, оны алып, Москвага јанган.

1947 јылда ол черӱдеҥ запаска чыгала, Туулу Алтайга билезиле јанып келген. Мында ол Кан-Оозында аймпотребсоюзтыҥ бухгалтери болуп иштеген. Је анда узак иштеерге келишпеген. Партийный органдар оны 1949 јылда прокуратурада иштеерине ийген. Озо баштап Кан-Оозы аймактыҥ прокуроры болгон, 1964-1968 јылдарда — Улаган аймактыҥ. Пенсияга барар алдында бир канча јылдардыҥ туркунына Кан-Оозы аймактыҥ прокуратуразында следователь болуп једимдӱ иштеген.

Николай Данилович прокуратурадаҥ пенсияга чыгала, тегин отурбаган. Ол текши керек-јарактарда эрчимдӱ турушкан. Беш јылдыҥ туркунына Кан-Оозыныҥ ветерандарыныҥ совединиҥ јааны болгон. Оныҥ баштаҥкайыла колхозто, совхозто, учреждениеде ветерандардыҥ советтери тӧзӧлгӧн, иштеген.

Мен оныла 1959 јылдаҥ ала 1966 јылга јетире таныш болгом, ӧмӧ-јӧмӧ иштегенис.

Николай Данилович кандый кижи болгон? Ол орто сынду, таларкак оборлу, тӧп кылык-јаҥду алтай кижи болгон. Кӧп куучындабас, јууда турушканы керегинде кижи сурабаза, нени де айтпас болгон. Јӱрӱминде офицер болгон кижи јаантайын ару-чек, бийик дисциплиналу, иштеҥкей болгон.

Ондо орто до, бийик те юридический ӱредӱ јок, је андый да болзо, ол 24 јылдыҥ туркунына следователь-прокурор болуп иштеген. Мен оныҥ ижин командировкага барганда шиҥдеп, кӧрӱп, баалап туратам. Аҥылу ӱредӱ јок кижи эки аймактыҥ прокуроры, следователь болуп иштегени меге кайкалду болгон.

Юридический билимдерди ол таҥынаҥ бойы ӱренип алган, ого база областьтыҥ прокуратуразында ӧткӱрилип турган ӱредӱлӱ семинарлар јаан болужын јетирген.

Следовательдиҥ, прокурордыҥ ижи тӱни-тӱжи. Таҥынаҥ юридический билгирлерди канайып ӱренип алып иштегенигер деп сурагыма ол мынайда айткан: «Амыраар кӱндер менде јок болгон. Айылдагы иш-тошты балдарымла кожо бӱдӱрип ийеле, бир-эки час уйуктап аларым. Эҥирде билемди уйуктадып салала, бойымныҥ иштенетен кыбыма барып, таҥынаҥ ӱренетем, юридический билимдерди алынатам».

Мен командировкада јӱргемде, оныҥ кычыртузыла айылында да канча катап болгом, билезиле танышкам. Ӱйи Анна Васильевна ачык-јарык, куучынчы, кӱндӱзек кижи болгон. Олор Николай Даниловичле экӱ ӱч чоп-чоҥ балдар ӧскӱрген — Людмила, Владимир ле Татьяна. Айылдыҥ ичи ару-чек, бойлоры иштеҥкей улус болгонын мен кӧрӱп туратам.

Нерелӱ офицер Николай Данилович 85 јаштуда, 2000 јылда кочкор айдыҥ 4-чи кӱнинде божогон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда туружып, канча катап шыркалаткан кижи бу кире јаш јажаганы оныҥ коомой јӱрӱм јаны јаар јайылбай јӱргениниҥ, абакайыныҥ кичеемелиниҥ шылтузында болды деп шӱӱлтеге келдим. Оны кандый да кату ӧйлӧрдӧ тынду-канду алып јӱрген ӧрӧ турган Алтай-Кудайга баш болзын!

С. ТЮХТЕНЕВ, областьтыҥ прокурорыныҥ ордынчызы болгон, юридический билимдердиҥ  кандидады, профессор