Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тилдиҥ сурагы

23.09.2020

Алтай тил ле оны ӧскӱрери, байла, эҥ ле курч деген сурактардыҥ бирӱзи. Ол јанынаҥ муҥдар тоолу јуундар да, туштажулар да ӧткӧн, эмди де ӧдӧт. Је айалга ичкери тыҥ ла јылбайт. Бу ла јуукта алтай тилдиҥ Соведи ӧтти. Туштажуда ајару эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире кепке базылган бичиктерге, аргаларга јаан ајару салынган. Анайда ок «Алтай-кабай» деген тӧс јер тудары јанынаҥ шӱӱжӱ база ӧтти.

Культура министри Ольга Антарадонова келер јылда тудулатан тӧс јер аайынча элбеде јетирӱ эдип, тургуза ӧйдӧ јаҥы тудумныҥ кере-чаазындарын, ӱлекерин бӱдӱрер иш учына јеткен деп угусты. Эдилип калган иштер керегинде айдып тура, бӱгӱнги кӱнде 2 гектар јер алынган деп, министр айтты.

«Алтай-кабай» чындап та, јӱрӱмде керектӱ. Нениҥ учун? Бу сурактыҥ каруузын орооныстыҥ президентинеҥ баштайлы. «Алтай тил – ол эҥ јебрен тил, ончо тӱрк калыктыҥ тилдери анаҥ таркаган» – деп, Владимир Путинниҥ айдып салган сӧстӧри бар. Айдарда, тӱрк калыктардыҥ тӧрӧли болгон Алтайда кыйалтазы јогынаҥ мындый тӧс јер болоры – ӧйдиҥ некелтези. Президенттиҥ айдылган сӧстӧриниҥ кийнинеҥ Алтайла колбулу талалар тӱрктердиҥ тӧс јерин тӧзӧӧр ишти кыймыктадып ийген. Ол ло Кемерово, Барнаул калалар «тӱрк телекейдиҥ ӧзӧги бисте болор учурлу» деп мензиништи база кӱйбӱредип ийер-де, Алтай Республика бу иштеҥ туура артпаган. Кӧрӧр болзо, Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультединде мындый ӱлекер туку качан болгон эмтир. Факультет керек дезе тудатан материалдарын база садып алган болтыр. Эмди бу проектти башкару элбедип, јӱрӱмде бӱдӱрерге ижин баштап ийген. «Тӱрк-кабайда» алты толыкту алтай агаш айыл, кӧрӱлер ӧткӱретен јаан зал, 250 эмезе 300 кижи отуратан амфитеатр, кайлайтан ла кай угатан студия, алтай кӱӱлик эдимдер тузаланатан ла белетейтен јер, анайда ок чӱм-јаҥдар ӧткӱретен ле курсак-тамак амзайтан аҥылу кыптар болор. Тӧс јер анайда ок бастыра кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧдӧтӧн, туштажулар ӧткӱретен јер болотонын база ундыбайлы. Јаҥыс сӧслӧ, «бириктиретен» учурлу «Алтай-кабай» эзенде тудулып баштаар.

АР-дыҥ ӱредӱ министерствозы алтай тил аайынча эдилетен иштери керегинде база јетирӱ этти. Темдектезе, алтай тилле телекӧрӱлтеде берилте белетелип јаткан. Кӧрӱлтеде тӧс ајару Алтайдыҥ аҥ-куштарына, ар-бӱткенине эдилер деп, министр Ольга Саврасова айтты. Анайда ок «Ырысту» деген мультфильм белетелип јатканын угусты. Министерство бӱдӱрип турган ижи керегинде айдып тура, јуукта ӧткӱрилген мониторинг керегинде база куучындады. Сурак-карууда 3642 кижи турушкан. Берилген сурак – алтай тилдиҥ айалгазыла колбулу. Ӧрӧги адалган улустыҥ кӧп сабазы алтай тил керек ле оны ӧскӱрерине јаан ајару керек дегенин угускандар. Олордыҥ ортозында тилин јазап билбес улус бар болгоны јарталган ла олор тӧрӧл тилин ӱренер кӱӱндӱзин угускандар. Чынынча айдар болзо, бис тил керегинде суракты јаантайын кӧдӱрип јадыс. Је бала-баркабыс тӱҥей ле орус тилге јайылып браатканы јажыт эмес. Кӧп лӧ сабада шылтакты школго јарбыйдыс. Јаантайын буруны ӱредӱчилерге јайадыс. Је керектиҥ бир аайыла кӧрзӧ, ончо шылтак бойыста ла балдарыстыҥ тил билбези – јӱк ле бойыстаҥ камаанду болгоны јарталат. Биледе алтай тилле куучындашпай турганыстаҥ улам балдар орус тилге белен кӧчӧ берет. Школдордо тилдиҥ ӱредӱчилери кезикте једишпей турганы база јарт. Је ӱредӱ министерство бойыныҥ ижин тӱҥей ле бийик кеминде ӧткӱрет деп јартын айдайын.

«Алтын-Туу» бичик чыгарту бойыныҥ стратегиялык ижин база эрчимдӱ ӧткӱрет деп айдар эдим. Кезик таныштар эскирген бичикти база такып незин чыгарар, оныҥ ордына «современный» деген јаҥы бичиктер чыгарза артык эмес пе деп сурайдылар. Бичикти база такып чыгарганы – ол энчилегени деп айдактар. Келер ӧйгӧ ол сӱреен керектӱ. Анчада ла «Алтай баатырлардыҥ» томдоры јаҥыртылып турганын јакшызынып кӧрдим. Је «современный» деген бичиктер чыгарардаҥ озо бисте бичип турган јииттер бар ба деп удура сурак берер кӱӱним бар. Бӱгӱнги кӱнде повесть, роман, туујылар бичип турган јиит бичиичилер јокко јуук. Ӱлгерчилер анаҥ-мынаҥ угулып та турган болзо, је прозала јилбиркеген улус јок. Ол ӧйдиҥ сурагы. Бичиичилер  бирлиги бу јанынаҥ иштеп турган ба ол эмезе јок по, айдып болбозым.

Эмдиги ӧйдиҥ ойынчыктары јуунда база кӧрӱлген. Эл политиканыҥ комитеди јиит аргачыларга јӧмӧлтӧ-болужы керегинде куучындап,  бӱгӱнги кӱнде алтай тилдӱ наадайлар ла бичиктер эдилип турганы керегинде айтты. Ол керегинде «АЧ» газетте јетирӱ элбеде чыккан.

База бир јаан деген сурак – ол конференция. Алтай тилге учурлалган јуун кандык айда ӧдӧтӧн болгон, је пандемияла кожо оныҥ ӧдӧтӧн аайы канча катап кӧчӱрилген. Эмди айалга эмеш оҥдолзо, конференция кӱчӱрген айда ӧдӧри темдектелет. Јӧптӧшкӧни аайынча конференцияга ыраак талалардаҥ айылчыларды база кычырары темдектелет.

Алтай тилдиҥ керектӱзин тергее-бистиҥ башчызы Олег Хорохордин база темдектеген. Ол мониторингтиҥ турулталарын кӧрӱп, конференция јанынаҥ бойыныҥ тӱп-шӱӱлтезин кошты. «Кӧргӱзулердиҥ турултазын кӧрзӧ, алтай тил керек. Ӱредериниҥ чыҥдыйына ајаруны тыҥыдар. Тилин билер балдарды ӱредери ле алтай тил билбестерин ӱредер методикаларды такып кӧрӧтӧн ӧй једип келди. Улус тилди ӱренер кӱӱндӱ болзо, ӱредер керек» – деп, Олег Хорохордин айтты.

Алтай классиктердиҥ бичимелдерин база такып кепке базарыла колбой, аудио аргаларды база ундыбагар деп, башчы отургандарга баштанды. Цифровой дейтен ууламјы эмди база тыҥыдылар. Бу ишти кичӱ аргачылыкка берер.

Айдарда, база эки јылдаҥ алтай тилдиҥ сурагы бир эмеш чечиле берер деп бодойдым. Керек бу ла кеминде барза, алтай тилдиҥ методиказы јаҥыртылар, цифровой формат аайынча сурак база чечилип калар, алтай тилле аудио арга база тыҥыыр, кӧптӧӧр, алтай мультфильмдер таркадылар, анайда ок смартфондордо алтай приложениелер табылар.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина