Алтайдыҥ агажын корыыр иш кидим ӧдӧт

25.09.2020

Сыгын айдыҥ 20-чи кӱнинде Агаш ээлемниҥ ишчилериниҥ профессионал байрам кӱни темдектелген.

Алтай Республикада бу јаан учурлу ишти ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча тергеелик министерство бӱдӱрет. Бистиҥ тергееде башка-башка бӱдӱм агаштарга бӱркеткен јерлердиҥ кеми (лесной фонд) — 5044,9 муҥ гектар. Бу јердиҥ 4124,9 муҥ гектар јеринде — агашла бӱткӱлинче бӱркеткен јерлер, онызы тергеениҥ текши јериниҥ 44,4 проценти болуп јат.

2020 јылдыҥ башталганынаҥ ала Алтай Республикада башка-башка ууламјылар аайынча тузаланарына агаштарлу текши кеми 498,3 муҥ гектарга једер 586 участок-јер арендага берилген. Ол тоодо — одырар агаш белетеерине кеми 239,6 муҥ гектар кире 52 участок, јуртээлемдик иштер ӧткӱрерине 61,4 муҥ гектар 136 участок, рекреацион иштерге (су-кадык орныктырарына, туризмге ле спортко) — 778,3 гектарга једер 236 участок, электролиниялар, јолдор ӧткӱрер ле ӧскӧ дӧ линейный объекттерге — 125 гектарга једер 45 участок, аҥдаарын тӧзӧгӧн ээлемдерге — 56,8 муҥ гектарга једер 1 участок, ар-бӱткендик аш-курсак белетеерге — 148,9 муҥ гектарга једер 23 участок, ар-бӱткендик тузалу ӧзӱмдер ӧскӱрерге — 13,5 гектарга једер 4 участок јер, геологиялык иштер ӧткӱрерге — 1,3 муҥ гектерга једер 59 участок, гидротехникалык јазал-эдимдерге — 5,44 гектарга једер 3 участок, билимдик-ӱредӱлӱ ле шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрерге 23,6 гектарга једер јерлӱ 1 участок.

Чындап та, Алтай јерис сӱреен байлык

Јылдыҥ башталганынаҥ ала учына јетире кажы ла аймактыҥ агаш аразында агаштыҥ фондын чеберлеери, орныктырары аайынча кидим иш ӧткӱрилип јат. Чындап та, Алтай јерис сӱреен байлык. Бу эбиреде турган кырларда кандый бӱдӱмдӱ агаш ӧспӧй туру деп айдар… Олордыҥ ончозына јуугы су-кадыкка тузалу. Медицинада эдилип, белетелип турган бастыра эмдердиҥ тӧзӧлгӧзи болгон ӧзӱмдер Туулу Алтайдыҥ кырларында ӧзӱп турган деп айдыжып турганы чын. Калганчы јылдарда Сибирьдиҥ эҥ ле јаан фитокомплекстери не-немелер белетеерине тузаланып турган бастыра ӧлӧҥдӧрин бистиҥ тергеенеҥ јууп апарып турган деп окылу јетирӱлер бар. Онойдо ок мӧш агашка, тыт агашка бӱркеткен телкемдерис недеҥ де баалу.

Кажы ла аймактыҥ, јурттыҥ јерлеринде ӧзӱп турган агаштар јаан ајаруда. Олорды тузаланар, орныктырар иштер темдектелгени аайынча ӧдӱп јат. 2020 јылда Алтай Республиканыҥ јерлеринде ӧзӱп турган агаштарды орныктырар иш «Агаштарды чеберлеп алары» деген федерал, «Экология» деп тергеелик программалар аайынча ӧткӱрилет. Кандык айдаҥ ала сыгын айга јетире ӧйдиҥ туркунына агаштарды орныктырар иштер республикада једимдӱ ӧткӱрилген. 310 гектар јерде јаҥы јаш агаштар отургызылган. Ийне бӱрлӱ агаштардыҥ тоозы миллионго једер ӱрендери салынган. Мынаҥ озо отургызылган 223,8 гектар јерде чыкпай калган агаштардыҥ ордына јаҥы агаштар отургыскан. 1800 гектар јерде агротехникалык иштер ӧткӱрилген. Келер јылда јаҥыдаҥ отургызатан ӱрен болзын деп, ийнелӱ агаштардыҥ тобоголоры јуулып (мӧш — 400 кг, тыт — 1400 кг), анализ-шиҥжӱге аткарылган. Келер 2021 јылда бу ӱрен 200 гектар јерде отургызылар.

Агаш аразын корулап, чеберлеп ле орныктырып алар иш кандык айдаҥ ала орой кӱске јетире, ӱлӱрген айдыҥ учына јетире, бир токтобозынаҥ ӧткӱрилип јат. Кышкы корон соок то айларда карга бӱркеткен кырлардыҥ агажын лесниктер корулап, ајаруда тудуп, каршудаҥ ла каршучылдардаҥ чеберлейдилер.

Јылдыҥ ла болуп турган ӧрттӧрдӧҥ улам ар-бӱткенге сӱрекей кӧп чыгым-коромјы болот. Кижиниҥ кылык-јаҥы, эткен кереги ле керексинбези тайгаларда болуп турган јаан ӧрттӧрдиҥ тӧс шылтагы. Ӧткӧн јаскыда былтыргы јылдыҥ кузугын терип турган улустыҥ керексинбезинеҥ, чебер эмес болгонынаҥ улам Оҥдой аймактыҥ јаан тайгалары ӧрткӧ алдырткан. Онойдо ок Кан-Оозы аймактыҥ тайгаларында база ӧрт болгон. Кажы ла болгон ӧрт јаҥыс ла ар-бӱткенге эмес, је анайда ок текши јӱрӱмге, аҥ-куштыҥ јӱрӱмине, кижиниҥ де јадын-јӱрӱмине јаан салтарын јетирип турганын ундыбас керек. Окылу органдар ӧрттӧр болдыртпазына ла ӧчӱрерине канча да кире белен болзо до, је кижиниҥ санаа-укаазы ла текши культуразы бийиктебезе, бу курч сурак качан да јоголбос.

Ӧрттӧрди ӧчӱрер ишке белен болотоны база јаан сурак. Бистиҥ тергееде ӧрттӧрди ӧчӱрер јаҥы техника алары анчада ла 2019 ла 2020 јылдарда једимдӱ ӧткӱрилген деп темдектеер керек. «Агаштарды чеберлеп алары» ла «Экология» деп программалар аайынча 2019 јылда тергееге ӧрт ӧчӱрер техника аларына федеральный бюджеттеҥ 101961,7 муҥ салковой, 2020 јылда — 51971,0 муҥ салковой акча кӧчӱрилген. 2019 јылда тергеебисте ӧрт ӧчӱрер 47 техника иштеп баштаган. Ол тоодо бульдозерлу гусеничный 15 трактор, беш УАЗ-390945 (агашпатрульный комплекстер), ӱч ГАЗ-33088 (вахтовый автобустар), ӧрт ӧчӱрер 2 автоцистерна, 6 МТЗ-82.1 (тракторлор), 16 УАЗ-374195, 39095 (УАЗ-фермер).

2020 јылда јаҥы 24 техника алынган. Ол тоодо УАЗ-Хантер, 374195, 39094 — 8 единица, тӧрт УАЗ-390945, бир экскаватор-погрузчик, эки КамАЗ 43118, бир «Беларусь» трактор, бир «Садко» автобус, бир ГАЗ-33088 (кош тартар автокӧлӱк), агаш аразыла јӱрер 2 трактор.

Агаштарды орныктырар иштер республикада једимдӱ ӧткӱрилет

Айдарда, агаш аразын чеберлеер ле орныктырар иштерди бӱдӱрип турган каруулу улус јаҥыс ла јыгындарды, јаҥы агашты, оору агаштарды ајаруда тудуп турган эмес, је анайда ок олор онойдо ок агаш-аразында, тайгаларда ӧрт болдыртпазы аайынча учурлу ишти ӧткӱрип јат. Је качан бу јаан каршу тергеебистиҥ байлык кырларын, тууларын табарза, элдеҥ ле озо олор туруп чыгып, коруулу ишти баштайдылар.

Ар-бӱткенниҥ байлыктарыныҥ, экологияныҥ ла туризмниҥ министерствозы једимдӱ иштеген ишчилерди Агаш ээлемниҥ ишчилериниҥ профессионал байрамын темдектеер тушта уткыган. Олордыҥ тоозында: Е. Н. Кудрявцева (министерстводо административно-правовой бӧлӱктиҥ јааны) «За безупречную службу в Республике Алтай» темдекле, Г. Б. Кусуманова (министерствоныҥ бухгалтери) Агаш ээлемниҥ федеральный агентствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, Д. М. Семенов (министерствоныҥ агашты корыыры ла чеберлеери аайынча бӧлӱгиниҥ эксперти), Э. В. Суворин (министерствоныҥ кӧлӱгиниҥ тискинчизи) Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, О. В. Немчанинова (экономиканыҥ ла акча-манаттыҥ бӧлӱгиниҥ 1-кы разрядту специалисти), Ж. А. Карпинская (агашты корыыры, чеберлеери ле орныктырары аайынча бӧлӱктиҥ инженери) ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствоныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткандар.

Бис кажы ла аймакта агаш аразын корыыр, чеберлеер ле орныктырар иштерди бӱдӱрип турган једимдӱ иштӱ јерлештеристи профессионал байрамыла уткыйдыс. Туулу јеристиҥ агаш-ташту телкемдери, байлу агаштары амыр-энчӱ артып, там ла корболоп ӧссин, байызын.

А. МАЙМАНОВА

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым