Алтайдын Чолмоны

«Бойлорыс ла тырмактанадыс»

25.09.2020

Андрей Брежнев Горно-Алтайскта атла спорттыҥ «Эксперт» деп клубын башкарат. Ол СССР-дыҥ спортыныҥ узы, троеборьеле СССР-дыҥ эки катап чемпионы, бастырароссиялык категориялу јаргычы. Бӱгӱн бу јарлу спортчы ла тазыктыраачы газеттиҥ айылчызы.

—Андрей Владимирович, Слерди атла спорттыҥ классикалык дейтен бӱдӱминде јарлу тазыктыраачы деп уккам. Је озо баштап бойыгар керегинде кыскарта да болзо, куучындап берген болзогор?

—Чыккан-ӧскӧн јерим Новосибирскте. Спортто јолымды анда атла спорттыҥ школында он эки јаштуда ады-јолы элбеде јарлу тазыктыраачы Игорь Петрович Брайчевте баштагам. Ол тушта атка он эки јаштаҥ оогош балдарды отургыспайтан. Байла, су-кадык јанынаҥ ээжилер андый болгон. Спортшколдо меге сӱрекей јараган. Јаан удабай јакшынак кӧргӱзӱлерге јеткем. Он алты јаштуда спорттыҥ узыныҥ некелтезин бӱдӱргем. Ол ло тушта мени ороонныҥ јуунты командазына алгылаган.  Меге дезе јӱк ле он алты јаш болгон.

Прибалтикада ӧткӧн СССР-дыҥ чемпионадында командала јеҥӱ алганыс. Оноҥ РСФСР-дыҥ албатыларыныҥ спартакиадазында туружып, таҥынаҥ бойым мӧҥӱн медаль ойноп алгам. Ол ортозына саҥ башка кайкамчылу да учуралдар болгон. Јаан маргаандарда озо ороонныҥ тӧс командазы учун турушкам. Кийнинде дезе уулдар ортодо командага алгылаган (каткырат). Уулдардыҥ командазыла СССР-дыҥ чемпионадында баштапкы јерге чыккан учурал база болгон.

—Атла јарыжып  турган маргаандарды бистиҥ улус јакшы билер. Классикалык деген бӱдӱмде дезе бойыныҥ аҥылулары бар. Оны билер ле кижи билер, оҥдоор ло кижи оҥдоор. Јартап айтпаганча, байла, болбос деп сананып турум.

—Бисте атла јорторыныҥ эҥ бийик школы дейтен бӱдӱм бар. Спортчылар оны выездка деп адап јадылар. Мында аттыҥ ӱстинде отурган кижи маҥ бажында башка-башка фигуралар кӧргӱзип, эрјине малды башкарып билер узын кӧргӱзет.

Конкур деп бӱдӱмде ат јолдо тургузылган буудактарды ажыра калып јат. Буудактардыҥ бийиги 160-наҥ ала 170 сантиметрге једет. Олимпий ойындарда аттыҥ јолында андый он эки буудак тургузылып јат. Буудактарды ажыра он беш те катаптаҥ  калып турган учуралдар бар. Бийиги 170 сантиметр буудакты ажыра калыырга спортчыныҥ бойына ла оныҥ минген адына јаан ченемел ле бийик таскаду керек. Бу сӱрекей уур ченелте.

Буудактарды табарган ла јыккан спортчы штрафту очколорло кезедилет. Мында јеҥӱни эҥ ас штраф «иштеп» алган спортчы алып јат. Туку озодо Олимпий ойындар јаантайын конкурла тӱгенетен. Анда адакыда финал Гран-при јазымы јогынаҥ ойнолотон. Је бу јаҥжыгу Австралияда ӧткӧн Олимпиадада бузулган ла оноҥ бери токтоп калган.

Маргаандардыҥ калганчы кӱндеринде троеборье ӧткӱрилип јат. Мында спортчылар ӱч башка бӱдӱмде — эҥ бийик школ дейтен выездкада, кроссто ло конкурда тартыжып јадылар. Кроссто аттыҥ јолында ӱзеери буудактар тургузылат. Троеборьеде јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры бу ӱч бӱдӱм аайынча јарталып јат. Кемде ас штраф ол јеҥет.

—Атла спорттыҥ классикалык дейтен бӱдӱмдерин јартап, билип алдыс. Спортчылар маргаандарда јеҥил эмес ченелтелер ӧдӱп турган болтыр. Эмди Брайчев деп тазыктыраачы керегинде сурап угарга турум. Ол не кижи?

— Ол сӱрекей јарлу тазыктыраачы. Игорь Петрович туку тогузон јаш јажаган. Ӧрӧкӧн эзен-амыр јӱрген болзо, бисти сӱӱндирип јӱрер эди. Је ол ак-јарыктаҥ јӱре берген. Игорь Петрович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, ат-нерелӱ керектери учун кӧп ордендерле, медальдарла кайралдаткан. Јуучыл службазында дезе подполковниктиҥ јамызына јетире ӧскӧн кижи болор.

Новосибирский областьтыҥ атла спортыныҥ тӱӱкизи бу кижиниҥ ады-јолыла јуук колбулу. Јуучыл службазыныҥ кийнинде ол узак ӧйгӧ атла спорттыҥ школында тазыктыраачы болуп иштеген.  Игорь Петрович СССР-дыҥ спортыныҥ он алты узын белетеп ӧскӱрген. Кӧрӱмјилӱ ижи учун ого РСФСР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы деп бийик ат адалган. Ол Россия Федерацияныҥ физический культуразыныҥ ла спортыныҥ нерелӱ ишчизи, эҥ бийик категориялу јаргычы болгон. 2014 јылдаҥ бери Новосибирскте бал-дар ортодо јарлу тазыктыраачыныҥ Кубогы учун маргаандар ӧткӱрилип јат. Бӱгӱнги кӱнде И. П. Брайчев атла спортто Сибирьде РСФСР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызыныҥ адын адаткан сок јаҥыс кижи болуп артып јат.

—Баштапкы тазыктыраачыгардыҥ ады-јолын ундыбай, эзедип јӱргенигерди јакшы деп кӧрӱп турум. А Горно-Алтайскка качан келгенигер? Мындагы ижигер кажы ӧйдӧҥ ала башталган?

—Бери билемле 2009 јылда кӧчӱп келгем. Бисти ол тушта Горно-Алтайскка мындагы спортшколдыҥ директоры болуп иштеген Лариса Жадобина кычырган. Ол ортозында Белокурихага барып, база иштеп ийгенис. Је андагы иш бистеҥ камаанду эмес шылтактардаҥ улам буудакталып, токтоп каларда, ойто Горно-Алтайск јаар кайра јанарга келишкен.

Ол тушта мында атла спорттыҥ школы бутка ла колго туруп калган тужы болгон. Бис тал-табышту јаан каладаҥ «качып», бого келип, токунап, кӧндӱре иштей бергенис. Бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ «Эксперт» деп клуб тӧзӧгӧнис. Эмди мындагы спортчылардыҥ башка-башка маргаандарда једимдӱ туружып турган јакшынак јаҥжыгуларын ӱспей, албаданып иштеп турубыс.

Ирина Сырых ороонныҥ јуунты командазына алылган. Јайалталу бу кыс уулдар ортодо ӧткӧн Россияныҥ Кубогында једимдӱ туружып, мӧҥӱн медаль ойноп алган. Телекейлик ойындарда бежинчи јерге чыккан. Ирина Россияныҥ спортыныҥ узы. Бистиҥ клубта Маймадаҥ келип тазыктырынып турган Марина Дворникова база спорттыҥ узы. Ол тергеелик ле бастырароссиялык маргаан-дардыҥ кӧп катап јеҥӱчили. Республиканыҥ јуунты командазы дезе Москвада болгон маргаандарда  ӱчинчи јер алып, кӱлер медальла база кайралдаткан.

Бу кӱндерде Россияныҥ спорт аайынча министерствозынаҥ Анна Мотького спорттыҥ узыныҥ ады адалганы керегинде база бир сӱӱнчилӱ јетирӱ келди. Јайалталу спортчы кыс тургуза ӧйдӧ бистиҥ госуниверситеттиҥ экономико-юридический факультединиҥ экинчи курсында  туризм деп ууламјы аайынча ӱренет. Аня 2018 јылда Сибирьдеги федерал округтыҥ маргаандарында троеборьеде командала ӱчинчи јер алган. Таҥынаҥ зачетто бу ла бӱдӱмде экинчи јерге чыккан. Ӱренеечилер ле јииттер ортодо ӧткӱрилип турган бастырароссиялык спартакиадада  туружар лицензияны ойноп алган. Аня анайда ок «Јеҥӱниҥ Кубогы-2019» деп тергеелик маргаандардыҥ конкур ла выездка деген бӱдӱмдериниҥ эки катап јеҥӱчили.

Бу кыстар бистиҥ клубта тазыктырынып јадылар. Алтай Республиканыҥ јуунты командазыныҥ јетен процентти бистиҥ клубтыҥ ӱренчиктеринеҥ туруп јат деп, кандый да кемзиниш јогынаҥ айдар керек.

—Андрей Владимирович, Слерле коштой «Алтын ат» деп клуб база иштеп јат деп уккам. Аттыҥ спортшколыла колбулар бар ба?

—Бар, је колбулар оноҥ јуук ла тереҥ болгон болзо, сӱрекей јакшы болор эди. Кажы ла кижиде оноҥ артык, оноҥ јакшы болзын деген кӱӱн-санаа бар ине (кӱлӱмзиренет). Бу эки клубты тӧзӧп турала, «Алтын ат» 6-12 јашту балдарла, бис дезе кандый бир шылтактардаҥ улам аттыҥ спортына эмеш орой, 15-16 јаштуда келген балдарла, ӱзеери јаан улусла иштеер болуп куучындашкан болгоныс. Је бу эки клубтыҥ ла спортшколдыҥ тазыктыраачылары бӱгӱнги кӱнде бу амадуга чала јетпей туру деп кӧрӱнет. Бир сӧслӧ, ӧмӧ-јӧмӧ иш керек.

—Мен бир катап клубтыҥ балдарыныҥ тазыктырыныжын кӧргӧм. Слер ол тушта конкурдыҥ тепсеҥ-јалаҥында је ле деген камчылу турган эдигер…

—Дуров ӧрӧкӧнниҥ тындуларла иштейтен мындый эп-аргазынаҥ эмди тургуза кем де мойношпогон эмей (сӱмелӱ каткырат). Бис, тазыктыраачылар, јаантайын камчыныҥ ла тату пряниктиҥ эп-марыла иштеп јадырыс. Атла колбулу спортто ол јогынаҥ, байла, качан да болбос. Ат кезикте јалкуурып та јат. Јолдо тургузылган буудакты ажыра калыырга мойноп турган учуралдар база бар. Мындый айалгада камчы јогынаҥ чек болбос эмей. Је мындый учуралдарда аттыҥ кылык-јаҥын јакшы билер керек. Тазыктыруныҥ ӧйинде камчыла «чыбыктап», ајару эткен тушта ат ол недеҥ улам андый болуп турганын кыйалтазы јогынаҥ сезер ле оҥдоор учурлу.

«Атты качан да јеҥип болбозыҥ, Андрей, оны ундыба. Оныла сӱме табып иштеер ке-рек» — деп, тазыктыраачым Игорь Петрович Брайчев меге јаантайын айдып туратан. Эмди  оныҥ айткан јакылтазыла башкарынып, иштеп јадырым. Јаҥыс ла клубта акча-манатла колбулу керектерис эмеш оҥдолотон болзо. Бис государстводоҥ кандый да болуш албай турубыс. Бойыстыҥ ла арга-кӱчисле тырмактанадыс. А јакшы деген эрјине малдыҥ баазы эмдиги ӧйдӧ туку эки јӱс бежен муҥ салковойдоҥ тӧмӧн эмес. Бодоп кӧрӱгер. Је уур-кӱчтерди јеҥип, мынаҥ да ары кичеенип иштеерис. Алдыбыста турган амадуларыс ол ло бойы артып јат: аттыҥ спортында, алдындагы ла јылдарда чылап ок, јарлу спортчылар белетеп ӧскӱрери болуп јат.

—Амадугар бӱтсин, Андрей Владимирович. Јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан.

Арутай АДАРОВ