Албаты устарыныҥ энчизин ӧскӱрип

28.09.2020

Алтай Республиканыҥ Россияныҥ темирле, тереле иштеп турган албаты узы Аржан Кухаев баштаган бир канча устары Президенттиҥ гранттарыныҥ кӧмзӧзиниҥ быјылгы экинчи конкурсында јеҥӱчилдер болуп чыккан. Олордыҥ «Устардыҥ калазы» («Город мастеров») деп адалган ӱлекери тергееде албаты узаныжыныҥ ӧзӱмине учурлалган ла эл-јонды ишле јеткилдеер амадулу.

Ӱлекер аайынча иштер сыгын айда башталып калды ла бӱдӱн-јарым јылдыҥ туркуны кире ӧйгӧ улалар. Беш јӱс муҥ кире салковой јӧмӧлтӧ акчага ӱлекердиҥ командазы (Василий Ойношев, Айсура Таханова, Амыр Кыдыев, Евгений Идеев, Николай Аильдашев, Владислав Кухаев, Айсур Ептеев, Александр Данилов ло оноҥ до ӧскӧлӧри) кородылатан материалдар, керектӱ јазалдар алар, онго јууктай ӱредӱлик мастер-класстар берер. Кӧп саба мастер-класстар Эл-Ойында ӧткӱрилер керек болгон. Је тургуза ӧйдӧ эпидемиялык айалгала колбой бу ӱредӱниҥ ӧйи эмеш јылыжып калган. Андый да болзо, 2021 јылда бу иштерде якут тергеениҥ темир согор јайалталу узы Александр Данилов келип туружары темдектелет. Ӧткӧн Эл-Ойында А. Кухаев ле А. Данилов эл-јонго таныштыру мастер-класс ӧткӱрген эди. Эмди дезе, олор темир кайылтып, бычак эдериле ӱредӱлик мастер-класстар берер.

Грантла иштеп баштаган ӧмӧлик Оҥдой јуртта кӧрӱ-выставочный тӧс јер тудуп тӧзӧӧрин баштап салган. Ондо устардыҥ иштерин тургузар чадыр-айыл, узанар тура ла башка да тудумдар болор. Тӧс јерде Алтайдыҥ устарыныҥ колынаҥ чыккан солун-јараш эҥ артык эдим-тудумдар кӧргӱзилер, мастер-класстар, улус ӱредер иштер ӧткӱрилер. Аҥылу белетелген витриналарда албаты устарыныҥ эҥ артык, эталонный дейтен иштери турар. Ӱренип келген улус јилбиркеген эдимди кӧрӱп, оны эткен кижиниҥ узына једерге ченешсин деп.

Аржан Кухаевтиҥ айтканыла, олор «Устардыҥ калазы» ӱлекер кеминде быјыл руда-таш кайылтып, темир алып турган мастер-класс ӧткӱрер амадулу. Онойдо ок кӱчӱрген айда балдарга јилбилӱ кӧрӱ, оныла јилбиркеп, ӱренерге кӱӱнзегендерине мастер-класс ӧткӱрилери темдектелет. Ченемелдӱ устар тереҥжиде ӱренип, оноҥ бийик кеминде узанарга кӱӱнзеген балдарды ајаруга алып, олорды оноҥ ары ӱредип иштеер амадулу.

База бир канча кӧрӱ-выставкалар Чага байрамда, Эл-Ойында ла оноҥ бир эмеш озо ӧдӧр. Бу устар Эл-Ойынга келиштире адакы турулталарлу кӧрӱни белетеер амадулу. Онойып, келер јылда грант ойноп алган ӱлекер аайынча иштер бӱткен соҥында эрчимдӱ устар белетеп јаткан кӧрӱ-выставочный тӧс јердиҥ ачылтазы болор.

«Устардыҥ калазында» устар башка-башка ууламјыларла ӱредӱ берер

Ӱлекери, оныҥ амадузы керегинде куучындажып тура, Аржан Владиславовичтеҥ карындаштык калыктардыҥ албаты узаныжы, ченемели, алтай устардыҥ олорло колбузы керегинде сурадыбыс.

«Эҥ ле озо тува укту карындаштарда Туваныҥ јаҥжыккан культуразыныҥ ла албаты узаныжыныҥ ӧзӱми аайынча тӧс јери деген тӧзӧмӧли санаага кирди. Ондо артисттер ле узанаачылар бир јерде иштеп, культуразын, јаҥжыгуларын ӧскӱрип апарадылар. Анчада ла якуттарда албаты узаныжы јанынаҥ айалга бийик кеминде апарылып јат деп айдар керек. Ондо устар ӱредетен аҥылу ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧр дӧ кӧп, башка да ӱредӱде ӱренип турган јииттер, јаан да улус бош ӧйинде андый јерлерге барып, јилбиркеп, ӱренип турат. Устар олордо бийик тоомјыда, иштери де тыҥ баалалып јат. Саханыҥ узаныжыныҥ эмдиги ӧйдӧ «алтын чагы» ӧдӱп јаткан деп айтсам, јастыра болбос болбой. Темдектезе, олордо ончого јуук јурттарда улус бойлоры темир кайылтып, бычактар ла ӧскӧ дӧ эдимдер эдип јат. Јаанду-јашту алдынаҥ бери келген јаҥжыгуларыла, тӱӱкизиле јилбиркеп, колын ченеп, узанарга јӱткийт.

Бистиҥ тергееде темир кайылтар мастер-клазыбыска бир канча аймактардаҥ улус келип ӱренер кӱӱнин угускан. Бӱгӱнги кӱнде темир кайылтар печкени туку башка тергеедеҥ алып, керектӱ јазалдарла јепселденип, белетенип алгам».

А. Кухаевтиҥ ле ӧскӧ дӧ устарыстыҥ албаты јаҥжыгуларына тайанып јазаган эдимдери суруда, јакылта аайынча иштеерге кӧп келижет деп, ол айдат. Оныҥ да учун устар эл-јонды јилбиркедип, ӱредер кӱӱндӱ. Эдимдер ортодо анчада ла бычактар јакып, садып алар кӱӱндӱ улус кӧп болот. Колло чыҥдый эткен алтай бычактардыҥ баазы да, баалузы да тегиндеринеҥ башка болот, оныҥ учун оны кӧп сабада улус сый эдип алат. Башка-башка тергеелердеҥ де јакып тургандар ас эмес эмтир.

Бычакты ончо ло јербойыныҥ темир-тажынаҥ, тындулардыҥ мӱӱзинеҥ, сӧӧгинеҥ, агаштаҥ алып белетеерге јараар. Јерлеш геолог бу устарга темир кайылтар руда-таштарлу јерлер бедиреп, магнетит, спекулярит, магматит тергееде кайда барын кӧргӱскен.

Туулу Алтайда азыйдаҥ бери темир кайылтып, јӱзӱн-башка эдимдер эткенин ол ӧйдӧҥ бери артып калган печкелердеҥ, кӱйдӱрген тажынаҥ билерис. Мал-аш туткан, атту јорткон албатыга бычактар ла аттыҥ јепсели јаантайын керектӱ. Аржан Владиславовичтиҥ иштеп турган экинчи ууламјызы ол темирге ӱзеери тереле иштеп, ээрлер эдери. Кандый бир эдимди эдерге соҥдоп турза, јуук улузы болушка келет. Оныҥ эш-нӧкӧри Ия тӧс ижинеҥ бош ӧйдӧ тереле узанарын јакшызынат. Бу јилбӱзине ол беш јыл кире кайра Алтайга келип јӱрген американ укту эш-нӧкӧрлӧр Скайхорстордоҥ ӱренген. «Устардыҥ калазы» ӱлекер кеминде ол тередеҥ кин салар каптар эдер мастер-класс ӧткӱрер. Устар тудуп, белетеп јаткан тӧс јер ачылза, ондо эпшилерге де јилбилӱ ӱредӱлик мастер-класстар ӧткӱрилер, кӱӱнзеген улус оноҥ до ары ӱренер аргалу болор. Тӧс јердиҥ кӧрӱ-выставочный чадыр-айылы керегинде айдар болзо, ол сӱрекей сӱрлӱ ле јаан. Устар иштенер јанында тураны А. Кухаев оны темир кайылтарына, согорына, таш кезерине, мӧҥӱнле иштеерине, тажуур эдерине ӱреткен, узаныштыҥ текши тӧзӧлгӧзин берген тува укту ӱредӱчизи Сергей Хомушкуевич Кочаага учурлай кӱнбадышта тураларга тӱҥейлеп јарандырар кӱӱндӱ. С. Кочаа Тыва јеринде албатылык узаныштыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген, јерлештери ортодо јаан тоомјыда јӱрген ойгор санаалу кижи болгон. Эш-нӧкӧри ого учурлай ӱредӱлик тӧзӧлмӧ ачып, улусты тере ужаарына, тажуур эдерине ӱредип баштайт.

Туулу Алтайда азыйдаҥ бери темир кайылтып, јӱзӱн-башка эдимдер эткен

Јербойындагы устарыс карындаштык уктуларла колбу тудуп, ченемелиле ӱлежип турат. Јуукта шорлор келип, бойыныҥ ундыларга једип барган узаныжын, јаҥжыгуларын чеберлеп, ӧскӱрип алар кӱӱниле этнојурт тӧзӧгӧнин, ондо јерлештерин ӱредер, кӧрӱлер ӧткӱрер амадузын айттылар.

Устарыска ончо амадулары бӱтсин, ӱлекери бийик кеминде ӧтсин, ӱренчиктери кӧп болзын деп кӱӱнзейдис. Айса болзо, јерлештерис Тӱндӱк, јаан калалар јаар јакшы јӱрӱм бедиреп барбай, алтай јаҥжыгуларына тайанып, јериниҥ байлыктарыла узанып иштеп, Тӧрӧлинде артып турары кӧптӧӧр болор бо?… Келер ӧйдӧ ачылар бу тӧс јер Оҥдойдо турганы сӱрекей эптӱ, ол Чуйдыҥ јолында, тергеениҥ чике ле ортозында. Устар мастер-класстарга келип ӱренерге тургандарды кӱӱнзеп келзин деп кычырадылар.

Э. КУДАЧИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина