Јӱс јаш јажаган кижи…

28.09.2020

Јурт ээлемниҥ Кош-Агаш аймакта Белтир јуртта јадып турган ветераны, јуу ӧйинде тылда иштеген, фронтовик кижиниҥ эш-нӧкӧри Зоя Увановна ТОДУЕВА 101 јашту болгон.

Чуй ичинде ар-бӱткен кату, соок. Јербойында кезик улус 100 јашты јажап јат, 90 јашты ашкан улус Белтир јуртта база кӧп. Олор: Тордомой Суразов, Јинји Абулова, Мый Тонжанова, Јорыкта ла Кепештей Улаковтор, Лана Суразова, Салкын Диятова, Кичик Тадырова. 100 јашты ашкан кижи — З. У. Тодуева. Эр улустыҥ јӱрӱми кату, салымы кыска да болот. Кӧп саба эр улус јуу-чакка барып корогон, је ӱйде улустыҥ јӱрӱми јеҥил болбогон. Јууга да барган ӱй улус болгон, је кӧп саба ӱй улус тылда иштеп, фронтко аш-курсак аткарып, мал-аш азырап, ыраактагы турлуларга тӧӧлӧ кош тартып иштенген.

Зоя Увановна бойыныҥ јаҥыс болчок кызы Нина Кузьминична Мельничукла кожо Эне Белтир деп јуртта јадып јат. Бу кижи јӱс јашты ажа да берген болзо, эмдиге јетире омок-седеҥ, сагыжы ордында отурат.

2003 јылда јер силкинип, јурттыҥ туралары бузулып каларда, бу кижиниҥ тӧҥниҥ ӱстинде турган айыл-јурты алдырбаган. Печкези бузуларда, јазап алала, бу ла јуртында арткан. Ончо улус бала-барказын алып, Јаҥы Белтирдӧӧн кӧчӧрдӧ, јаан јашту улус бу ла јеринде артып калгандар.

Эш-нӧкӧри Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан деп Зоя Увановнага Горно-Алтайск каладаҥ тура берген. Карганак ол туразына јайгыда барып келет, кыш ӧйинде мал-ажын кӧрӧргӧ, малын тӧрӧдӧргӧ, јуртына јанып келет. Бу кижи јӱрӱмди мал-аш јогынаҥ канайып јӱрер деп айдып јат. Јайдыҥ ӧйинде ол малын јайлуга айдап ийзе, каладӧӧн эки айга јеҥил кӱӱн-санаалу барып јадат. Кыш ӧйинде бу туразында барказы јадат.

Нина Кузьминична кызы айдат: «Мен божобой турзам, энем айак-казандарды јунып салат. Оноҥ бу кижи кажаан-чуланга барып, малын ајыктап, јӱзӱндеп кӧрӧт».

Сыгын айдыҥ јылу кӱндеринде мен бу кижиниҥ айлына айылдап јӱрдим. Нина Кузьминична кызы база јажы јаанап калган кижи. Бу јылда ол кижи 73 јашту болгон. Нина Кузьминична, эмчи кижи, ончо јӱрӱминде эмчиликте иштеп, эмди амыралтада. 1986 јылда кӱӱк айда Чернобыльдагы АЭС-те јеткер болуп турарда, бу ӱй кижи Кӱнбадыш Украинада Тернополь калада јаткан болгон. Ол кала атомный электростанцияныҥ јанында. Эмчи кижи эвакуацияда туружып, оноҥ ӧрт-јеткерге алдырган улусты эмдеп иштеген. Чернобыльдагы АЭС-тиҥ салтарын јоголторында турушканын керелеген кере бичиги, онойдо ок бу кижиге берилген јаан кайралдары база бар.

Нина Кузьминична иштеҥкей, сагышту ӱй кижи. Бойыныҥ ӧйинде бу кижи Львов калада университет божоткон, юристтиҥ дипломын алган. Је юрист болуп бир ле ай иштеген, ол иш јарабаган, оноҥ ол ойто эмчиликке келип, медишчи болуп кӧп јылдардыҥ туркунына иштеген. Энези керегинде Нина Кузьминична мынайда куучындаган: «Мениҥ энем 20-чи чактыҥ бажында, 1919 јылда, Тувада чыккан. Эне-адазы Уба ла Чункек Уханов деп улус Чуйдыҥ ла улузы. Бу Чуй ичинде сары оору-јобол башталарда, оноҥ качып, Тувага барып јаткан. Бу јерге барып, Ухановтор кыс балалу болгон. Балазы коркышту кичинек болгон учун, ого Јалам деп ат адагандар.

Балазы оогош ло тужында олор кайра јанар деп шӱӱштилер. Ол ӧйдо Тува ла СССР ортодо гран-кыйу болордо, анда пограничниктер турган болгон. Тува СССР-га 1946 јылда кирген. Олор кичинек балазын тере тонныҥ јеҥине сугуп койордо, тинтӱ эдип турган улус ол баланы кӧрбӧй калган эмтир. Чуйга келип, баланы сельсоветте бичиткен, Зоя Увановна Уханова деп бичиген бичикти 1921 јылда колго алган. Зоя Увановнаныҥ энезинде ончо јаба 20 бала туулган дийт, игис те балдар болгон. Ол балдар ончо корогон, тирӱ арткандары Зоя ла Кӧрик (Николай) Уванович Уханов — 1939 јылдыҥ кижизи.

Зоя Увановна јаш болордо, мындый бир учурал болгоны санаазында коркышту јакшы арткан. Энези Чункек балалу болгон, уул бала, ол оны кӧргӧн. Оноҥ бир катап ойноп јӱреле келзе, байагы бала јок. Эт кайнап турар, одоштой јаткан кӧп улус јуулган турган. Зоя Увановна јӱгӱрип барып кӧрзӧ, тӧжӧктӧ бала јок. Мениҥ карындажым кайда деп, кере тӱжине ыйлаган, слер ол баланы кайдӧӧн эткенигер деп сурап турган. Ол бала оорудаҥ божоп калган деп, бир де бӱтпей турган болгон эмтир.

Эне-адазы Уба ла Чункек Белтир јуртка келип, колхоз тӧзӧлӧрдӧ, «Кызыл Мааны» колхозко иштегендер. Зоя Увановна бала-јаштаҥ ала эне-адазыла кожо турлуда јадып, мал кабырган. 1939 јылда мал эмдеп турган уул Кузьма Лукич Тодуев деп кижиле биле тӧзӧгӧндӧр. 1940 јылда бу кижини Кызыл Черӱге апарган.

Кузьма Лукич Тодуев

—Мениҥ адам Тодуев (Тедуев) Кузьма Лукич деп кижи. Оныҥ јуруктары, документтери кайырчактыҥ тӱбинде эмдиге јетире јадып јат. Военный билединде кызылчерӱчил Тедуев Ойрот автономный областьта чыккан, нациязы ойрот деп бичилген. Ол Чолушман ичиниҥ кижизи — деп, кызы Н. К. Мельничук айтты.

Тедуевтер крестке тӱшкен, православ-ный јаҥду алтайлар. Кузьма Лукич 1918 јылдыҥ кижизи. Јуудаҥ озо ӧйдӧ Кузьма деп јиит уул Улалу калага ветеринардыҥ курстарына ӱредӱге келген. Ол ӧйдӧ Тедуевтердиҥ билезин бай, алты ӱӱр-табун јылкылу деп айдып, айдай бергендер. Эне-адазыла кожо Николай, Иван, Сергей деп акалары айдуга барган. Адазыныҥ карындажыныҥ айтканыла болзо, Лука Тедуев деп кижи кышкыда божогон. Акмолинский областьта кар јаан. Бу кижиниҥ сӧӧгин карга кӧмӱп саларда, тӱнде бӧрӱлер бир де неме јок эдип јип салган.

Акалу-карындашту Николай ла Иван Тедуевтерди јууга Казахстаннаҥ апарган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ӱч карындаш турушкан: Кузьма, Иван, Николай. Николай ла Иван Тедуевтер јууда јеҥ јастанган деп бичик Белтирге Уба Уханов деп кижиниҥ адына келген. Јуу-чак божоордо, Казахстаннаҥ Сергей Кузьмич деп эҥ оогош карындажы Белтирге келип, бу јурттаҥ кижи алып, мында ла јуртаган. Эмди бу кижиниҥ баркалары бар. Кызы Светлана Сергеевна Сергеева, уулы Михаил Сергеевич Тедуев. Кузьма Лукич баштап Украинский фронтто, оноҥ экинчи Белорусский фронтто јуулашкан, Курский дугада болгон јуу-согушта база турушкан. Улу Јеҥӱни Австро-Венгрияда уткыган.

Јууны јеҥип чыккан…

Јууга барган адалардыҥ ла акалардыҥ ордына турлуларда тул келиндер артып, оогош балдарла кожо карганактар иштегендер. Сарлык саап, малла кожо јайлуга кӧчӱп, кыштуга келип, ӧдӱк-тоны јок улус канча кире јойу басканын кем билер… Ач-торо ӧйдӧ кызыл кулурды сууга чейип, тон-кийис айылдарда одын јок канча улус јатпады деер.

Јуу ӧйинде Зоя Увановна «Кызыл Мааны» колхозто мал тоолоор иште иштеген. Ол Тал-Тура, Ак-Кӧл, Чаган-Бургузы деп ӧзӧктӧргӧ атту барып, мал тоолоп туратан. Ол ӧйдӧ бӧрӱ деп неме база коркышту кӧп болгон. Бир катап јиит кысты бӧрӱлер арай ла болзо јип койбогон.

Тал-Туранаҥ Чаган-Бургузуга јетире 100 чакырым јер. Ол ортодо ол Кош-Агаштагы пограничный частька келип, јуу-согуштар керегинде јетирӱ-сводкаларды угуп, малчы улуска солун табыштарды јетирер болгон. Турлуда эне-адазына барып, база иштенип туратан. Тылда иштегени учун медальдарла кайралдаткан. 1946 јылда эш-нӧкӧри черӱнеҥ јанып келерде, олор «Кызыл Мааны» колхозто иштегендер. 1949 јылда Тодуев Кузьма Лукичти ыраактагы Белажу (Джазатор) јуртка мал эмдезин деп аткаргандар. Зоя Увановна база ветеринар болуп иштеген. Ленинниҥ адыла адалган колхозто Тодуевтер 20 јылдыҥ туркунына мал эмдеп иштегендер. Олордыҥ билези керегинде Джазатор јуртта јаан улус эмдиге айдыжып отурар, мактаар болгон.

1968 јылдыҥ јаҥар айында Кузьма Тодуев оорудаҥ улам јада калган. 1970 јылда чаган айда Зоя Увановна Белтир јуртына јанып келген. Ол амыралтага чыгала, школдо пол јунган, койчылардыҥ балдарыныҥ интернадында тӱнги няня да болгон. Бу ӧйдӧ Нина Кузьминична Јазатырдыҥ јети классту школын божодоло, Горно-Алтайскта медучилищеде ӱренип турган болгон.

Карыган јажына тоолу улус једер

Бу кижиниҥ мындый јаан ла узун јӱрӱмниҥ јолын ӧткӧниле јаҥыс ла оморкоор керек. Јӱрӱм ончо улуска берилип јат, карыган јашка ас ла тоолу, талдама улус једип јат. Јӱрӱм талдап алган салымы бек бистиҥ јерлежибис бойыныҥ мындый кӧп јаш јажаганы керегинде мынайда айдат: «Мен јӱрӱмимде кемге де кӱйӱнбегем, улуска бир де јаман, кинчек этпегем. Јакшы эткен улус керегинде сананып, алкап ла јӱрӱп тургам». Оныҥ да учун бу кижи 100 јашты ажыра јӱрӱп јат. Јӱс јаш јажаганыныҥ база бир јажыды — ол эмчи кызы энезин кичееп, эмдеп, кӧрӱп турганы. Јаан јашту улусты сӱӱндирип, курсагы ток, айылы јылу болзын деп, оогош бала чылап ла кичеер керек деп, кызы Нина Мельничук айтты.

Э. САНИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина