Алтайдын Чолмоны

Јурт јерлерде јаткандарга јаан ајару

28.09.2020

2020 јыл бистиҥ тергеениҥ, анчада ла ар-бӱткениниҥ айалгазы кату аймактардыҥ фермерлерине кӧп ченелте экелген. Јурт ээлемниҥ тергеелик министерствозы ӧйинде болуш јетиргениниҥ, анайда ок Кош-Агаш аймактыҥ башкартузы тӧзӧмӧл ишти аайлу-башту тӧзӧгӧниниҥ шылтузында јербойында мал-аш кыштаҥ чыгым јогынаҥ чыккан.

Келер кышка азырал белетеери кӱч айалгада ӧткӧн. Белетелген азырал кышка јетпес. Јайыла јааган јааштардаҥ улам суулардыҥ кеми бийиктеерде, кӧп саба покостор сууныҥ алдында арткан. Јурт ээлемниҥ министри А. С. Цыгулев бу тӱӱлген сурактарды чечерге, Кош-Агаш аймакка эки катап келип јӱрген. Бӱгӱн бис слерге јурт ээлемниҥ байлыгын јеткилдеп турган ээлемдерге кандый болуш болоры керегинде айдып берели.

Тергеениҥ  албатызыныҥ 70 проценти јурт јерлерде јадат. Кош-Агаш аймактыҥ кӧп саба улузы мал ӧскӱрип азыранат. Мал-аш ӧскӱрери — ол бистиҥ Алтай  Республиканыҥ эҥ ле байлык, эҥ једимдӱ, албатыныҥ азыранып, канча чактарга улалтып экелген  ээлем-бӧлӱги.

Тургуза ӧйдӧ јурт ээлемниҥ министерствозы  тергеениҥ бюджедине салынган акча-манаттыҥ арбынду бӧлӱгин кой мал ӧскӱрерине ле этке ӧскӱрип турган уй-малдыҥ ӧзӱмине ууламјылаар деп, министр  Андрей Цыгулев айткан. Оныла колбой  Кош-Агаш аймактыҥ 140-гӧ јуук ээлемдери государствоноҥ болуш эдилип чыгарган 4,6 миллион салковой акчаны азырал садып аларына чыгымдаар. Онойдо ок чайыкка  удурлажар иштер ӧткӱрерине база јӧмӧлтӧ акча чыгарылар.

Чуй ичинде ӧлӧҥ-азыралдыҥ кеми  јерди сугарганынаҥ камаанду болот. Оныҥ учун субак јерлерди, јааштыҥ «Фрегат»  машиналарын тузаланып турган ээлемдер, КФХ-лар, ИП-лар кооперативтер  болуп тӧзӧлбӧзӧ,  ЛПХ-лар  башка да юридический бӱдӱмдӱ  ээлем тӧзӧп иштебезе, болуш акча алып болбос.  Субак јерлерди баалап, инвентаризация ӧткӱрерде,  олор  бӱткӱлинче ӱрелип калганы јарталган  деп айткан. Олор ончозы, ас ла дезе, 30 јыл кайра јазалган болгон. Эҥ јаҥы субак — ол  Таркатыныҥ ээлемдер ортодогы, јаҥы тудулган, јааштыҥ «Фрегат»  машиналарын тузаланып турган субагы. Андый да болзо, озогы бу субактар  јурт ээлемниҥ Кош-Агаш аймактагы ӧлӧҥ ӧскӱреечилериниҥ, Кош-Агаш аймактыҥ јурт ээлем аайынча башкартузыныҥ кӱчиле иштеп ле јат. Је бу јерлердиҥ чедендери чирип,  аҥтарылып турганынаҥ улам,  јурт ээлемниҥ министерствозыныҥ 155-чи  таҥмалу јӧбинде  чедендерин јаҥырткан ээлемдерге чыгымыныҥ кезигин јандырар деп айдылган.  Проектно-сметный  документтери бар болзо,  субсидияныҥ кеми  90 % једер. Бу јӧмӧлтӧ акчалар федерал ла онойдо ок тергеениҥ  бюджеттеринеҥ чыгарылар.

Федерал бюджеттеҥ болуш акча керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ  2017 јылдыҥ кочкор айыныҥ 8-чи кӱниндеги   31-чи таҥмалу јӧбинде мынайда  айдылган: мелиоративный системаларды јаҥынаҥ туткан эмезе јазаган, гидротехнический јазалдарды текши эмезе таҥынаҥ тудунар эдип јазаган ээлемдерге чыгымыныҥ 70 % кемин јандырып берер.  Тергеениҥ бюджединеҥ акча керегинде  Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ  2017 јылдыҥ јаан изӱ  айыныҥ 6-чы кӱниндеги 155-чи таҥмалу јӧбинде мынайда айдылган: гидромелиоративный иштер ӧткӱрерине, јааштыҥ машиналарын экелерине, субакты орныктырарына, каналдар јазаарына чыгарылган  чыгымдарыныҥ кезигин   ээлемдерге кайра јандырар. Ол  субактар ээлемниҥ адында болор учурлу. Онойдо ок эдилген иштердиҥ проектно-сметный документтери база колдо болзо јандырылар.

«Ижин јаҥы баштаган фермер», «Билелик мал азыраар ферма» деген государственный  программалар керегинде

Алтай Республика ичинде  мындый государственный программаларда кӧп ээлемдер эрчимдӱ туружып, јӧмӧлтӧгӧ акча-манат алып, ӧзӱм алынат, ээлемдериниҥ айалгаларын јарандырат. Ижин јаҥы баштап турган фермерлер бюджеттеҥ грант-акчаны ченелте-маргыжуныҥ ээжи-некелтелерине келижип турганы аайынча алат. Грант-акчаны адылу,  чындык тузаланып, ончо ээжи-некелтелерди бӱдӱрзе,   ойто кайра тӧлӧбӧс.  Оныҥ бир кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер ээжизи — ол  пландаган чыгымдардыҥ 10 проценттин фермер бойы тӧлӧӧри. Федеральный  јасак аайынча грант алган кижи бойыныҥ акчазын база кожор учурлу болгон. Эмди 2021 јылдаҥ ала  ол программада туружып јаткан кижиниҥ чодында акча јок то болзо, туружар  арга берилер.

Билелик ферма аайынча грант-акча база кайра јандырылбас болуш. Мында  бойыныҥ некелтелери бар, ол акча база  комиссия  ажыра берилет. Оныҥ бир ээжи-некелтези — ол ферманыҥ тургускан планы јанынаҥ  чыгымдарыныҥ 40 процентти (НДС-ты ла  транспортный чыгымдарды чотко албастаҥ),  КФХ-ныҥ (20 проценттеҥ ас эмес)  чыгымдары тергеениҥ бюджединде артыкталган   акча бар болзо берилер. Ӧдӱп јаткан јылда мындый грант-акча алган фермалар  чыгымдарыныҥ 20 проценттин бойлоры тӧлӧӧр (софинансирование — 80 процент 20 процентке).

ЛПХ-ларга болуш јок, је…

Тергеениҥ Минјуртээлеми  45 бӱдӱм  государстволык болушты КФХ-ларга, кооперативтерге, ИП-ларга јетирет. ЛПХ-ларга болуш акча јаҥыс ла калан службага барып, КФХ тӧзӧзӧ болуш эдип берилер. Бойыныҥ тоозы ас  малыла јадып турган улус    «Агростартап» деген программага кирип, ӧзӱмге акча алар аргалу. Бого туружарында ӱч ээжи бар: конкурсты ӧдӧ берзе,   30 кӱнниҥ туркунына КФХ ачары, экинчизи, бойынаҥ  10% акча кожоры. Ӱчинчизи, ишке бир кижи алза,   2 миллион салковой акча алар, эки кижини ишке алза   — 3 миллион, ӱч кижини — 4 миллион, тӧрт кижи — 5 миллион,  5 кижи —  6 миллион салковойго јетире.

«Буферный зона» — ээлемчилерди  чочыдат

Ээлемдердиҥ малдарыныҥ су-кадыгын чеберлеп турган телекейлик организация (албатылар ортодо  эпизоотический бюро — МЭБ) телекейдиҥ ороондорын алты эҥ ле каршулу  оорулар аайынча  бӧлӱп јат. Ол оорулардыҥ тоозында  — ящур. Бу оору јанынаҥ кажы ла  ороонго, ороон ичиндеги  тергеелерге статус берилет. Јаан ајаруны олор јаҥыс ла ящур оору барына-јогына этпей јат, онойдо ок бу ооруныҥ вирусы бар болзо, ороон эмезе тергее оорула каршулу деп адалар.

Вакцина салганы  база бир башка айалга. Ороондо эмезе ороон ичиндеги тергееде малга вакцина салбай турган болзо, олор «вакцина јогынаҥ» малы су-кадык деп статус алат. Тергееде эмезе ороондо ящурдаҥ вакцина салылып турган болзо, «вакциналу» деп статус берилер. Је онойдо ок олор  бу оорула оорыгадый ончо малга вакцина салыларын база некебей јат. Је оныла коштой, вакцинаныҥ чыҥдыйына, албатылар ортодогы некелтелерге јаан ајару эдилет.  Анчада ла вакцина салылып турган јерлерде ижемјизи јаан иммунитет тӧзӧлӧр учурлу.  Албатылар ортодогы эксперттерге документер ажыра мындый да јылдарда бу малдарга вакцина салылган, чыҥдый эдилген деп акттарды  чокымдаар керек.  Онойдо ок бой-бойыла колбу јок статустар бар. Бирӱзи — «благополучная с вакцинацией», экинчизи — «неблагополучная без вакцинации». Је јаҥыс ла бир статус јаан учурлу ла јарамыкту — «благополучная от ящура без вакцинации» — биске малыстыҥ эдин тергеебистеҥ,  ороонноҥ чыгарар арга берет.

Россия  Федерация  ящур оорунаҥ бӱткӱлинче јайым эмес  болуп чотолот. Нениҥ учун дезе бистиҥ ороонды эбире ящур оорулу ороондор курчайт, ол тоодо Китай, Монголия, Кавказтыҥ ла Европаныҥ кезик ороондоры. Оныҥ учун Россия ичинде, бу оорунаҥ коруланарга, тергеелерди база бӧлӱп јат. Вакцинациялу јерлер — олор бу оору бар ороондорло гран-кыйу тудуп турган тергеелер. Ол вакцина салып турган тергеелерди, аймактарды  «буферный зоналарга» кийдирген.

Бӱгӱнги кӱнде   РФ ичинде Алтай Республика тергееге   ветеринарный ээжилерле колбой эки статус берилген: «Благополучный без вакцинации» до признания МЭБ»,  «Благополучный с вакцинацией» до признания МЭБ».  «Кош-Агаш аймак» муниципал тӧзӧлмӧдӧ бу ооруга алдыргадый ончо малга вакцина салылат. МЭБ-тиҥ јӧбиле Арасей ичинде  52 тергее бу оорунаҥ јайым болуп чыккан. Алтай Республикага  бу оорунаҥ  статус аларга,  некелтелерди бӱдӱрер керек. Ол тоодо малдыҥ тоозын, кандый малдар бу ооруга алдыргадыйын чоттоор керек.  Кош-Агаш ла Улаган аймактарды бӧктӧп,  ары-бери ӧдӱп турган малдыҥ тоозын, малдыҥ эдинеҥ эдилген продукцияныҥ кемин, ӧдӱштирӱзин  билерге.

Тӱк садары керегинде

Тӱкти бӱгӱнги кӱнде  Борсктыҥ тӱкти баштапкы ылгаар  фабриказы,  «Сибвул»  ООО Красноярск калада алат.  2020 јылда олор тӱктиҥ бир килограммын 30 салковойдоҥ алгандар, качан 2019 јылда оныҥ баазы 80 салковой болгон. Кой малды ӧскӱрерин јӧмӧп тура,  бистиҥ тергеениҥ Минјуртээлеми бир килограмм тӱкке 60 салковой дотация јӧптӧгӧндӧр. Бистиҥ  ороонныҥ фабрикалары  чыҥдый тӱктерди алат (тонкий ле  полутонкий).  Кош-Агаш аймактыҥ койлорыныҥ тӱгиниҥ чыҥдыйы јабыс.

Эт садары

МЭБ-тиҥ некелтелерин буспай, бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ ла Алтай крайдыҥ этле иштеп турган предприятиелери ишти баштап салган. Мынаҥ  ары  Кош-Агаш аймакта СПоК тӧзӧп, малды мында сойып, мында ла этти арутап белетеер аргалар ачары база темдектелет.

МЭБ-тиҥ база бир некелтези — ол малды јӱзӱндеп, оны ончозын, ЛПХ ла КФХ болгоны камааны  јогынаҥ,  тоого алары. Ветеринарияныҥ Госветинспекциялу  республикан комитединиҥ  јетиргениле, Кош-Агаш аймактыҥ малыныҥ текши тоозынаҥ јӱк ле 30 процент малы тоого, чотко алынып јӱзӱнделген.

База кандый јӧмӧлтӧлӧр эдилген

2020 јылда Алтай Республиканыҥ Минјуртээлеми   37 билеге  јуртээлемдик учурлу  јерлерде јадып, туралар тудуп турган улуска болуш јетирери аайынча программала сертификат берген. Текши кеми 20,5 млн салковой акча   федерал  ла  тергеениҥ бюджеттеринеҥ чыгымдалган. Ол тоодо  Кош-Агаш аймактаҥ — 3 биле  2,8 млн салковой акча алган.

Тургуза ӧйдӧ  Россияныҥ Минјуртээлеми јурт туризмди ӧскӱрерине база болуш эдерин шӱӱжип јат. Ол тоодо турбаза, коночылык, ашкана туткан улустыҥ чыгымдаган акчазыныҥ јарымызын база јандырып берер болор. Онойдо ок агротуристический профессия аларга турган улусты база јӧмӧӧр.

Кош-Агаш аймакта   2019-2020 јылдарда 7 КФХ  14,6 млн салковой акчаны мал, техника, јазалдар садып аларына алгандар.  Бӱ ӧйгӧ программалар ажыра   17 кижи иштӱ болуп калган.

2015-2020 јылдарда  Кош-Агаш аймактыҥ  22 билези тура тударына ла туразын јарандырарына сертификаттар алгандар.  2020 јылда  Кош-Агаш аймактыҥ   Тожоҥты јуртына минифутболдыҥ јалаҥына, балдар ойноор  площадкага  Минјуртээлем  ажыра 1,9 млн салковой акча чыгарылган.

Эмилчи САНИНА белетеген