Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ойрот јериниҥ ӱлгерлери

28.09.2020

1935 јылда Новосибирскте «Sovet Ojrottьn ozymi» («Совет Ойроттыҥ ӧзӱми») деп јуунты кепке базылып чыккан. Кире сӧсти Коста Филатов (1901-1938) бичиген, ол ӧйдӧ ол Кӱнчыгыш-Сибирский  ОГИЗ-тиҥ национальный секторыныҥ јааны болуп иштеген. П. В. Кучияк јуунтыны литературный јанынаҥ јазаган, јаҥы чӱмдеп баштагандар јиит колхозчылар: Токна Кудачин, М. Шаҥмаков, Иван Эдоков, И. Попошев, В. Моможоков, Ја. Чаминов, Исай Тантыев ле ӧскӧлӧри. Кычыраачыларга 20-30-чы јылдардыҥ бичиичилеринеҥ јӱк ле П. Кучияк, И. Эдоков, Исай Тантыев таныш.

Ол ӧйдӧ јаҥы чӱмдеп баштаган поэттер Токна Кудачин, М. Шаҥмаков, И. Попошев, В. Моможоков, Ја. Чаминов, Ф. Шабураков керегинде кычыраачылар бӱгӱнги кӱнге јетире укпаган. Јуунты тӧрт бӧлӱктеҥ турат: «Октябрьдыҥ јеҥӱзи», «Совет Ойроттыҥ 10 јылы», «Колхоз јазалы», «Јаҥы кожоҥдор».

Бу јуунты ол ӧйдиҥ экпинин, амадузын, ижемјизин элбек кӧргӱзет, јаҥы јӱрӱмге учурлалган кычыру сӧслӧ кожо ол кычыраачыларды ајарыҥкай болзын деп кычырат. «Совет Ойроттыҥ ӧзӱми» деп јуунты 30-чы јылдардыҥ ӧйин керелеген бичик болуп јат, ондо Куладыныҥ, Куйумныҥ, Чолушман ӧзӧктиҥ јаҥы чӱмдеп баштаган ӱлгерчилериниҥ ченемели.

Кычыраачыларды бу јуунтынаҥ алынган ӱлгерлерле таныштырадыс. Ол тӱӱкилик ӱлгерлер јуунтыда канайда бичилгени аайынча, тӱзедӱ-неме јогынаҥ јарлалат.

М. И. Шаҥмаков

ГРАЖДАНСКИЙ ЈУУ (С.18-21)

Кыр бажынаҥ кӱн ажып,

Кызыл эҥир кире берди.

Кыйгаа јылдыс чыгала,

Эҥир кыза јарый берди.

Јалбак кобыныҥ ичинде,

Кезек аланчык айылдар туру:

Коштой турган чедендерде,

Эки-јаҥыс малдары туру.

Коштой тӱшкен кобыдаҥ,

Колесниковтыҥ бандиттери

Амыр јадынын коскоргылап,

Ас јӧжӧӧзин тонодылар.

«Кой кураннаҥ сойып,

Тӱрген-тӱӱкейлеп ажанаалы.

Тӱнниҥ бойында атанып,

Угар коммунисттерин кыралы» – дешти.

«Уйкуга бастырган таҥмаларды,

Колго тудуп сойорыс.

Коммунист болгон башчыларды,

Кара баштарын кезерибис» – дешти.

Анча-мынча болбоды,

Колесниковтыҥ кыйгызы угулды.

Эки-бир деп тоолошты,

Ээчижип јортып кӧндӱкти.

Арка јердиҥ агаштары,

Кобы јердиҥ јуукалары,

Айыл тоноочы бандиттерге

Кӧӧни јолын бербей турды.

Угар бажыныҥ јыбары,

Ӱзӱк јоктоҥ кӱӱлеп турды.

Апоят баштаган партизандар,

Ок, мылтыктары белен турды.

Партизандар баскылап,

Арка тууларды ајыктап,

Кобы-јиктерди шиҥжилеп,

Ӧкпӧзиреп турдылар.

Ак боро атту кижи јӱрди,

Кобы јикти тӧмӧн тӱжӱп,

Куудаҥ ӧлӧҥди јайа базып,

Партизандарга јууктап келди.

Ак буурыл башту бойы,

Партизандарла табышташты.

Анча-мынча болбоды,

Апоятка јууктады.

Ат ӱстӱнеҥ тӱшпестеҥ,

Апоятка јаба келди.

Эзен-амырын угушпастаҥ,

Эрмек сӧзин айдынды:

– «Туура кобыда актар келди,

Камык айылды тоноды.

Коммунисттерди јуулар дешти,

Угар јаар ууланды» – деди.

Апояттыҥ командазы,

Аткыр Поорой, Токуштар,

Јана баспас партизандар,

Угарды ӧрӧ јорттылар.

Кедери бажына чыгала,

Келер јолына отургылады.

Талтар куш уйку јок,

Таҥ атканча тартылдады.

Таҥдак тӧзи јарып келди,

Тарталдыҥ ӱни сериди.

Тозуулга турган партизандар,

Кыракыланып турадылар.

Коҥырлары терлеген,

Колесников баштаган бандиттер,

Узун тӱнге уйуктабаган,

Угар бажына келдилер.

Арташ кырына јууктагылады,

Алтыгы учында мылтык атты.

Аткан мылтыктыҥ табыжына,

Арка туулар кӱӱлей берди.

Базынчыкту бандиттер,

Барар јолын таппай тургулайт.

Ары-бери јайылгылайт,

Аткыр октоҥ јыгылгылайт.

Кӧзи канду бандиттерди,

Кол табына салбады.

Кӧкип келген јолын тозып,

Экидеҥ јаҥыстаҥ тудуп алды.

Кызыл маанызы јалбырап,

Кожоҥбыла ойто јортты.

Калыҥ албатыны амырадып,

Јаҥыдаҥ баштап јурт тӧзӧди.

Ойрот-Тура, 1934 ј.

 

В. Моможоков

ӰЙ УЛУСТЫҤ ЭМДИГИ ЈӰРӰМИ (С.34-35)

Коммунист партияныҥ баштаганыла,

Кату јӱрӱмнеҥ айрылгылады;

Калымга садылган ӱй улустар,

Бай кулакка бажырбас болды.

Ӱй улус јарык кӧрӱп,

Ӱндӱ правоны колго алдылар.

Октябрь революцияныҥ шылтуунда

Ончозы јайым јӱрӱмдӱ болдылар.

Озогыда кыйынду јӱргендер,

Оҥду јолды таап алдылар;

Оноҥ ары барар јолына,

Ончозы бир болуп турулар.

Јалчы болгон ӱй улус,

Јазал иштиҥ мергенчизи болды.

Јӱрӱм јадыжын тыҥыдарга,

Јӱстеҥ муҥнаҥ бириге берди.

Совет башкарудыҥ болужыла,

Буржуй тазылын кезе чаптылар.

Буудакту јолдорды ӧдӱп чыгала,

Социалист јазалду ижин эттилер.

Большевик колхоз учун туружар,

Колхозчы ӱй улустар кӧптӧп јат.

Јайзаҥ байларды тепсей базып,

Јӱрӱмдерин ӧҥжидип јат.

Тӱреҥи јӱрӱмдӱ ӱй улустар,

Тӱҥейлежип бичикке ӱрендилер.

Маркс-Ленин-Сталин теориязыла,

Мерген бойлоры јепсенип турылар.

Соц мӧрӧйди кӧндӱктирип,

Социалист малды кыймырадып,

Деремнелер јурттарын тӧзӧӧргӧ,

Делегаткалар кичееп турушты.

Мӧҥӱндий јарык јарый берип,

Мӧҥкӱлик јӱрӱмге јединдилер.

Ленинныҥ маанызын јайа тудунып,

Международный кӱнди уткуп турулар.

Куйум, 1934 јылда.

 

Павел Кучияк

КОЛХОЗЧЫЛАРДЫҤ КОЖОҤЫ (С.70-71)

(Серемјилӱ кожоҥ)

Комургай бажы не чолтык,

Койон кыйган болбос по?

Колхозтыҥ ижи не уйан,

Кулактар кирген болбос по?

Балтырган бӱрӱ не сары,

Корон чалын тӱшкен бе?

Мал ӧзӱми не тутак,

Байлар колы тийген бе?

(Колхозты тыҥыдар кожоҥ)

Эмдик атка не керек?

Ээр ӱйгени бек керек.

Ӧмӧлӱк јуртка не керек?

Большевик башчы оо керек.

Калтар атка не керек?

Кайыш колоҥ бек керек.

Колхоз јуртка не керек?

Коммунист башчы оо керек.

Коҥыр тайга минерде,

Алтын тӱги сынбазын.

Колхоз јурттыҥ ичинде,

Кулактар јыды јок болзын!

Кара тайды мингежин,

Кӱмӱш тӱги сынбазын.

Коммунизмга баргажын,

Байлар јыды јок болзын.

(Ижемјилӱ кожоҥ)

Јалбырагы тӱшкен агаштар,

Кургап калар дебегер.

Колхоз јурты байлар јок,

Тӱреп калар дебегер.

Аркадаҥ ӧскӧн агаштар,

Чирип калар дебегер.

Артель јуртта байлар јок,

Аштап калар дебегер.

Буру тӱшкен агаштар,

Јай келгежин бӱрленер.

Јутпа байлар јогына,

Јуртыбыс бистиҥ јаранар!

Аркадаҥ ӧскӧн агаштар,

Тӧзинеҥ ала корболоор.

Ачап байлар јок болзо,

Јӱрӱмибис бистиҥ јаранар.

Ойрот-Тура, 1934 јылда.

 

Исай Тантыев

ЈЫРГАЛ БИЧИКТЕ (С.74-75)

Јанар куштыҥ уйазы,

Јаш агаштыҥ бажында.

Јаан јаштыҥ јыргалы,

Јараш бичик ичинде.

Учар куштыҥ уйазы,

Узун агаш бажында.

Канча јонныҥ јыргалы,

Кызыл бичик ичинде.

Колхоз јурттыҥ јазалын,

Јарандырар бичигис!

Коштой отурган балдарды,

Ӱредетен бичигис!

Караҥуйды јарыткан,

Кара чоокыр бичигис!

Капитал јуртын чачарга,

Болуш болор, бичигис!

Чолушман,1934 јылда.

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина