Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Аҥылу балдардыҥ аргазы јаан болушчылары

02.10.2020

Сыгын айдыҥ 25-чи кӱнинде АР-дыҥ «Кош-Агаш аймакта УСПН» деген КУ-зында инновационный технологиялар кенек, су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ балдарлу билелерге кандый болуш, јеҥилте јетирип турганы керегинде семинар ӧтти. Семинардыҥ ижине муниципалитеттиҥ јааны С. М. Кыдырбаев, оныҥ баштапкы ордынчызы В. И. Карулова, кенектердиҥ јондык биригӱзиниҥ Кош-Агаш аймактагы бӧлӱгиниҥ јааны Л. Н. Оргунова келип, уткуул сӧстӧр айдып бардылар.

Кош-Агаш аймакта  139 кенек бала бар. Мындый балдарлу билелерге болушты  јонјӱрӱмдик болуштыҥ башкартузыныҥ ишчилери јетирет. Аймсобестиҥ  јааны Б. Е. Берсимбаева бу семинарды ачып тура, мынайда  айтты: «Социальный коруулда  турган учреждениелер ороонныҥ башкартузыныҥ тургускан јакылталарын  бӱдӱрерге, инновационный ӧзӱмин бийиктедерге,  эмдиги ӧйдиҥ некелтезиле эл-јонго  социальный болушты эрчимдӱ јетирерге, ӱлекер-проекттерле иштейт. Оныҥ учун калганчы  јылдарда  Кош-Агаштыҥ УСПН-ы кӧп тоолу ӱлекерлерге кирип,  иш ӧткӱрет.

Ол тоодо мал-ашта јӱрген улустыҥ јайгы турлуларда балдарына «Кӧчкӱн» деп ӱлекердиҥ болужыла барып, сооттыҥ ла билгирдиҥ ойындарын ӧткӱрип, ӱредӱге темиктиргендер. Онойдо ок «Ак кийис» деп ӱлекерде туружып, ӱй улустар ортодо ундылып  барып јаткан, албатыныҥ чактаҥ чакка эдинген  кийисти орныктырып, келиндерди јууп, кийис базып, иш јок ӱй улус акча иштеп аларына, тӱктеҥ ойындар, сувенирлер,  јарангыштар јазаарына база ӱредип темиктирген.

Былтыргы јылдаҥ бери база бир јаан ӱлекер — ол «Кош-Агаш аймактыҥ кенек балдар азырап турган билелериле иштеери, тьютор-болушчы». Мында  су-кадыгыныҥ арга-чыдалы ас балдарла  иштееринде јаҥы технология тузаланып, олордыҥ айылдарына барып, онойдо ок собесте ачылган кабинеттерге экелип, таскамалдар, су-кадыгына тузалу  ӱредӱлер, ойындар ӧткӱргендер. Оору балазыла кожо айлында отурып турган энелердиҥ  кӱӱн-санаазын јарыдып, олор ортодо база ӱредӱ-таскамалдар ӧткӱргендер.  Кыска ӧйгӧ балдарла иштеп, эне-адазында бош ӧй болбой турза, кенек баланы кӧрӱп, ары-бери апарып, айлында кожо отурып  соотодор эп-аргалар ачкандар.

«Тьютор — бистиҥ болушчыбыс» деп ӱлекер аайынча Кош-Агаштаҥ сегис специалист  аҥылу ӱредӱ ӧттилер. Олор  оору-јоболду балдарла канайып иштеери јанынаҥ бойыныҥ билгирин бийиктедип, сертификат алдылар».

Тьютор ол кем болгонын  тьютор Э. С. Канарин семинарга келген улуска јартап, иштеген ижин куучындады:

«Тьютор – ол кенек балала кожо јӱрӱп, баланыҥ  аҥылу ӧзӱмине болуш јетирер кижи. Оныҥ баштапкы амадузы — су-кадыгыныҥ арга-чагы ас баланы  темиктирип,  јаан јӱрӱмниҥ јолына, албаты ортозына  темиктирери.  Иштеп баштап тура, олор озо баштап эне-адаларга мындый иш ӧткӱрерис деп айдып, бала керегинде угуп, оныҥ билезиле таныжып, баланыҥ бойын кӧрӱп, эрмектежип, јӧптӧжӱ тургустылар. Билеге кандый  ӧйдӧ, канча катап келерин, оору  баланыҥ јанында (энези аптека, эмчилик,  магазин эмезе школдыҥ јуунына  барган ӧйдӧ) кӧрӱжип отурары јанынаҥ база јӧптӧшкӧндӧр.

Ончо јаба Кош-Агаш аймакта 80 кенек балдар ортодо тьюторлор иш ӧткӱрдилер. Билелерле, кенек балдарла  кожо ӱч айга нени эдерин бичип, план тургускандар. Бойыныҥ ижинде    тьюторлор  јаҥы технологиялар база тузаланат. Ойын, иш ажыра, эмезе баланы кайда апарарына кожо туруштылар.  Ол тоодо:  балдарды кружокторго, байрамдарга апарып турдылар.

Социальный ишчилер кенек балдар ортодо  «Мен болуп ийерим» деп кӧрӱ-маргаан база ӧткӱрдилер.  Мында ӱч  башка номинациялар:  кожоҥчылар, бијечилер, ус колду балдар.  Бу маргаанда кӧп тоолу балдар турушкан, ол балдардыҥ јайалталарын  камыс кӧрӱп, јеҥӱчилдерди адаган. Је бир де бала ајару јок артпаган. Онойдо ок аргачылар, организациялар  ортодо акциялар база ӧткӧн  — «Балага ойын сыйла»,  «Соок Таадак кажы ла айылга».

Ортолык јуртта јашӧскӱримле иштеп турган комитеттиҥ ишчизиле кожо тьютор балдарды јууп,   чӧрчӧктӧр кӧргӱскендер. Онойдо бу балдар ортодо Јаҥы јылдыҥ байрамын база ӧткӱргендер. Энелер балдарыла кожо  кӧктӧнип темиккендер. Онойдо ок энелерге олордыҥ курч сурактарына каруу берип, олор ортодо куучындарды, ӱредӱлерди психолог, инструкторлор мындый темаларла ӧткӱргендер: «Баспай турган балдарды канайып кичеер», «Школго јажы јетпеген балдардыҥ ӧзӱминиҥ аҥылузы», «Балала канайып куучындажары». Онойдо ок эне-адалар ортодо шиҥжӱ-опрос ӧткӱрип, айыл-јуртта, биледе улус бой-бойыла кандый айалгада јадып турганы керегинде сурак кӧрӱлген.  АФК-ныҥ инструкторы  ДЦП-лу кенек балдарга гимнастика эттирип, балтырларын тыҥыдарына, ӱйе-сӧӧгин кыймыктадарына, алтамдарын тӱзедерине темиктирет.

Јымжак ойындар, кожоҥдоп эмезе куучындап турар бичиктер, ойындар, азбукалар апарып, балдарла кожо ойноп, оору јерин сыймап, кыймыктадып, тьюторлор база иштенет. Оору баланыҥ айылына бир неделеде эки катап барып, баланы ойнодып, таскадып турар эп-арганы  оору-кенек  40  бала азырап турган билелер тузалангандар.  Мында   2 јаштаҥ  ала 18 јашка јетире балдарлу билелер Кош-Агаш, Телеҥит-Сортогой, Белтир, Белажу, Мукур-Таркаты, Тӧбӧлӧр, Жана-Аул, Ортолык јурттардаҥ болдылар.

Ӱй улустыҥ байрамына ла Черӱчилдердиҥ кӱнине учурлай, балдар тьюторлорло кожо энелерине ле адаларына бойыныҥ колыла эткен сыйлар бердилер.  Онойдо ок јуруктардыҥ онлайн маргааны база ӧтти.  Јеҥӱчилдерге сыйларды волонтерлор бердилер.  Онойдо ок социшчилер кенек балдардыҥ айлына  парикмахер кычырып,  чачын кестирер болуш јетирдилер.  Тьюторлор  балдарла кожо бала кандый кружокко барарын талдагандар. Кенек балдар муниципальный ла бастырароссиялык заочный конкурстарта туруштылар, ол тоодо: «Ӧткӧн ӧйдиҥ кайырчаг ы», «Ар-бӱткенниҥ телекейинде», «Ӧрткӧ удурлажар» ла о. ӧ. Сайлугемниҥ паркы ӧткӱрген «Куштарды кышкыда азырагар»  деген акцияда база турушкан.

Коронавирус оору башталарда, бу иш токтобогон.  Эне-адаларга   видеоколбу ажыра  кенек балдарла канайып иштеери, олорды јӱрӱмге канайып темиктирери, реабилитация ӧткӱрери јанынаҥ  ӱредӱлер база ӧдӱп турган. Мессенджер WhatsApp ажыра   буклеттер коронавирус оорунаҥ канай чеберленерин, «Слер јаҥыскан эмезеер», «Аҥылу балдарга — аҥылу ајару» ойындар оору баланыҥ колы-будын темиктирери база јарталып турган болгон. Эмчилерди ижине кожып,  кенек балдарга реабилитация, абилитация эдерине болуш јетирип  иштегендер.

Ӱредӱлӱ јыл башталарда, балдарга база уткуул салып, куучын-эрмек ӧткӱргендер. Эне-адалар балдар сӱӱнип, тьюторлордыҥ болужы биске керектӱ деп айдып турганын, олорго быйанын угускан».

«Кӱничек» лекотека: оныҥ ижи керегинде    социальный педагог А. Т. Бигалиева куучындады:

«Лекотеканыҥ кыбы реабилитацияныҥ тӧс јеринде, бойыныҥ ижин  2019 јылдыҥ сыгын айында баштаган болгон. Озо баштап олор кабинеттиҥ ижи керегинде 147 буклет чыгарып таркаткандар. Лекотеканыҥ кыбында  4-18 јашту, су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ  балдарла иш ӧткӱрилип башталган. Бир неделеде эки катап,  понедельникте ле вторникте, керек болзо, улустыҥ кӱӱниле ӧскӧ дӧ кӱнде бу улусла иштеер арга ачылган. Бир айда  сегис  ӱредӱ ӧдӱп турган болгон. Кажы ла балага аҥылу программа тургузылып, кажы ла балага ајару эдилген. Балдарга таҥынаҥ программалар тургузылган.   Программалар кезик балдарга куучын-эрмегин кӧндӱктирерге, кезигине билгирин бийиктедерге јарамыкту.  Балдардыҥ кезиктери балдардыҥ ортозына барып,  кожо ойноп, кожоҥдоп, бијелеп аларга келедилер.

Бу ӱлекердиҥ аргазыла лекотекага эмдиги ӧйдиҥ кенек балдарга тузалу  аппаратуралары алынган.   СИГВЕТ-РИТМ —  «балдардыҥ ӧзӱмине тузалу ойындар, сабарларын темиктирер ле билгирин бийиктедер», бу программала психологтор иштейт. «Тифлофлешплеер», куучындап турар бичик, «флеш-карта». Лекотеканыҥ 20%  ӱренчиктеринде баштап тарый билгири ас, 30% — колдоры кабышпас, балдардыҥ 1%  јазап куучындап билбес болгон, 20%  — улус ортозында јӱрӱп, ӱӱрелериле ойноп,  ӧскӧ јаан улусла эптежип болбозы.

2020 јылдыҥ тулаан айынаҥ бери бу кып  ыраактаҥ, экран ажыра иштеп баштаган. Ойындарды эне-адазыныҥ сураганыла балдардыҥ айлына, маска ла перчатка кийип, апарып турдылар. Кенек 22 балага бу ойындарды айлына тузаланарга берген. Кенек балдар бойлорыныҥ ака-карындаштарыла, эје-сыйындарыла кожо бу ойындарла ойноп темиккендер.

Ыраагынаҥ  иштеп, социальный ӱредӱчилер балдардыҥ су-кадыгын тыҥыдарына камаанын јетирген, балдардыҥ кӧзиниҥ чогын камыскан,  ајарыҥкайын, капшуунын темиктирген, кӱӱн-санаазын јарыткан».

Психолог Г. У. Батырова мынайда айткан:

— Лекотеканыҥ кыбында  иш  компьютерный комплекстерле колбулу ӧткӧн. 12  кенек бала   16-17  јашту, бойлорыныҥ кылык-јаҥын  билерге јилбиркеп, Айзенка, Личко, Шмишека тесттер ӧттилер. Онойдо ок балдар келер ӧйдӧ кандый профессия олорго јараарын аҥылу тест, комплекс  ажыра база кӧрдилер.  «Тьютор — бистиҥ болушчыбыс» деп программала   39 кенек бала ойындарга приборлор ажыра темиккендер.

«Сигвет-Ритм» деп тузалу  прибор балдар  ајарыҥкай болорына, кӧзиниҥ чогына тузалу, онойдо ок  психиказы, тили-куучыны тутакту балдарга јазалган.

Јайгы  интеграционный школдыҥ ижи керегинде волонтер Н. Т. Боранбаева куучындады:

— Сыгын айдыҥ ортозында бистиҥ аймактыҥ су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ балдары энелериле кожо  «Белый камень» деп турбазада амырап, су-кадыгын орныктыргандар.  Балдарга мында массаж эдилген,  «Стрит-Воркут» деп ӱредӱлер тышкары ару кейде ӧткӱрилген. Онойдо ок мында кӧп тузалу керек-јарактар, тренингтер база ӧтти — «Бис кожо ырысту», «Арыганыҥды ташта». Балдар, энелер бой-бойлорыла таныжып, мында јакшы кӱндер ӧткӱрдилер.

Иш јок энелер мында кӧктӧнӧр машинкаларла кӧктӧнӧрине база ӱренген. Эмди олор бойлорына керектӱ не-немени бойлоры кӧктӧп алар, керек дезе, бойлоры цех те ачар аргалу.

Бу семинарга келген энелер  Сумедей Анатольевна  Молчанова, Айсура Юрьевна Табылкинова  бу семинар тузалу болды деп, бойлорыныҥ кӧрӱм-санаазыла ӱлештилер. Онойдо ок олор бу тьюторлорго, социальный ӱредӱчилерге быйанын айдып бардылар.

Э. САНИНА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина