Алтайдын Чолмоны

Ада-Тӧрӧл учун Улу jуу керегинде кожоҥдор

05.10.2020

«Агару jуу-согуш»

«Уй-мылтыктар адыш баштаза, кееркемдик чӱмдемелдиҥ белеги – лира ӱн де чыгарбай, туна берер» деп озогы ӧйдӧ айдыжатан. Je чын јyy-чак эл-калыкка jaaн шыра-јоболды јетирзе де, ол бойыныҥ тӱбектӱ јеткериле эл-калыктыҥ jӱрегинде сызылып, лираныҥ кылдарына тизилип, оноҥ jaaн ийде-кӱчтӱ јаҥы кӱӱ алынат. Оныҥ да учун јууныҥ јылдарындагы кожоҥдордыҥ бирӱзинде мынайда айдылган эмес пе:

Кем айткан: «Jyy јеринде
Кожоҥ керек joк!».
Jyy кийнинде кожоҥ уккан
Jӱpeгиc омок.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јаҥыланган кӧп тоолу кожоҥдор бу амыр-энчӱ ӧйисте учурын эмди де јылыйтпаган деп айдарга јараар. Јажы jaандай берген ветерандар јашӧскӱримле туштажулар ӧткӱргенде, јаҥы ӧйдиҥ кожоҥдорын угуп, jе качан да jyy јылдарыныҥ, јиит тужыныҥ кожоҥдорын угуп, кӧстӧри јашталыжат.

Ада-Тӧрӧл учун Улу jyy јылдардагы јаҥыланган кожоҥдордыҥ эҥ баштапкызы деп «Агару јyy-согуш» деген кожоҥ јолду адалат. Jyy башталган экинчи ле кӱнде јарлу совет поэт Василий Иванович Лебедев-Кумач «Агару jyy-согуш» деп ӱлгер бичип, тӧс газеттердиҥ бирӱзинде јарлаган. Ӱлгерди композитор, ол ӧйдӧ Кызыл Черӱниҥ кожоҥ ло бије аайынча ансамблиниҥ башкараачызы Александр Васильевич Александров газеттеҥ кычырып, ого japaмыкту кӱӱ чӱмдеген. 26 июньде дезе, оныҥ башкарган ансамбли Москвада Белорусский вокзалдыҥ фронтко атанып турган кызылчерӱчилерди бу кожоҥло ӱйдешкен.

Ол ӧйдӧҥ ала «Агару јуу-согуш» деп кожоҥ јалтанбас јуучылдарла стройдо кожо болуп, јууныҥ уур јолдорын jeҥӱлӱ ӧткӧн.

Ӧлӱмдӱ jyyгa удура,
Улу ороон, турзаҥ.
Каргышту фашист јутпаныҥ
Тынын кыйа бассаҥ.
Бистиҥ јӱректе чуулыбыс
Толкудый кайназын.
Агару jyy-согуш ӧдӧт,
Эл-калыктыҥ јуузы!
Эки башка таладый бис
Ӧштӧжип јадыбыс.
Олор кыйын-шыра учун,
Бис – амыр корыйдыс.
Јаркынды ӧчӱрер деген
Ӧштӱлер кырылар.
Тонокчылдар, олјочылар
Јаан согулта алар.
Канаттары кара куштар.

Оныҥ элбек телкемдери
Ӧштӱ тепсеп баспас.
Јыду фашист маҥдайына
Чикелеп адарыс.
Кижи кӱӱни joк таҥманы
Межикке саларыс.
Бистиҥ тӧрӧл јерис учун
Эл-јоныс биригер.
Ӧштӱлерге јӱрегистеҥ
Согулта берилер.
Бистиҥ јӱректе чуулыбыс
Толкудый кайназын.
Агару jyy-согуш ӧдӧт,
Эл-калыктыҥ јуузы!

«Эх, jолдор, тоозын-туман»

«Катюша» деп кожоҥ – јууныҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала учына јетире солдаттардыҥ эҥ cӱӱген кожоҥдорыныҥ бирӱзи. Амыр ӧйдӧ чӱмделген ле амыр јӱрӱмге учурлалган бу кожоҥ окоптордогы јуучылдарды тӧрӧл јуртыла колбоп тургандый.

Яблонялар, грушалар чечектейт,
Суу ӱстинде туман јайылган.
Japaткa келип јӱрди Катюша,
Каскак, jылым, бийик јаратка…

Чын да. Эмди ле japaткa келип, ол Катюшаны кӧргӧн, кыстыҥ чӧйгӧн кожоҥын уккан болзо… Jе Катюшага једери ыраак… Јуучылдыҥ алдында дезе уур јолдор, «тоозын-туман, санааркаш, сооктор, чӧлдӧги баргаа…».

Кандый да уур, от-калапту јуу-согушта «Катюша» деп кожоҥ јуучылдарла кожо болгон. Солдаттар реактивный минометты «Катюша» деп адагылап туратан.

Jyyныҥ јылдарында анайда ок поэт Л. Ошанинниҥ ле композитор А. Новиковтыҥ «Јолдор» деп кожоҥы текши japлу болгон. Анда jyyчылдыҥ уур ла учы-куйузы билдирбей турган јолы керегинде айдылган. «Сен билбезиҥ – салымыҥды, айса чӧл ортодо јада каларыҥ»…

«Катюша» ла «Јолдор» деп кожоҥдор алтай тилге кӧчӱрилип јарлалганы учун бис олор керегинде кӧп сӧс айтпай, слерди jyy ӧйиниҥ лирика кӱӱлӱ база эки кожоҥыла таныштырарга турубыс.

Алексей Сурков jyy алдындагы да ӧйдӧ кӧп кожоҥдорго сӧстӧр чӱмдеген поэт. Оныҥ «Атту черӱчилер кожоҥы», «Jaлтанбаcтаҥ ок кыйат, јалтанбаска јыда тыгынбайт» деп кожоҥдоры текши japлy болгон.

Москваныҥ јанындагы от-калапту jyy-согушта А. Сурков – јуучыл корреспондент. Ого солдаттыҥ уур јолдорын ӧдӧргӧ, јалтанбас јуучылдарла кожо ӧлӱмдӱ јуу-согуштарда болорго, окоптордо, землянкаларда (jep турада) конорго кӧп катап келишкен. Шак ла андый кӱндердиҥ бирӱзинде поэт «Јер турада» деп ӱлгерин чӱмдеген.

Jaaн удаган јокто поэт Алексей Сурковтыҥ ла композитор Константин Листовтыҥ бу кожоҥы бастыра фронттордо јаҥылана берген:

Печкеде одынныҥ саҥызы
Кӧс јажындый кӱйӱп суркурайт.
Jep турада сениҥ кӧзиҥди
Чурана кожоҥыла јартайт.
Апааш карлу Москва јанында
Кебериҥди мен јарт кӧрӧдим.
Jӱрегим кунугып турганын
Мен сени билзин деп кӱӱнзейдим.
Сен менеҥ сӱрекей ыраакта,
Бис ортодо кар ла кар јадат.
Сеге једери јеҥил эмес,
Ӧлӱмге дезе тӧрт лӧ алтам.
Куйунды ӧткӱре, чуранам,
ЪАзып-тоскон ырысты тапсаҥ.
Jep турада соок то болзо,
От-јалбыжы мени јылыдат.

Эмди дезе экинчи кожоҥ – «Мениҥ сӱӱгеним». Оныҥ сӧстӧрин поэт Евгений Долматовский, кӱӱзин композитор Матвей Блантер чӱмдегендер. Ол текши јарлу кожоҥдордыҥ бирӱзи. Бу кожоҥ омок кӱӱлӱ болгоныла јуучылдардыҥ јӱректеринде сӱӱген эш-нӧкӧрлӧрине, сыргајы-кӧӧркийлерине ижемјилӱ јалбыштыҥ чедиргендерин камыскан.

Мен ол тушта jyyгa баргам,
От-калапту јерге.
Колыҥла меге јаҥыгаҥ,
Мениҥ сӱӱгеним.
Экинчи аткыр јуучыл взвод
Эмди мениҥ билем.
Сеге эзенин ол ийет,
Мениҥ сӱӱгеним.
Амадуум мениҥ бӱтсин деп,
Jуy-согушту јерде,
Мениҥ сӱӱгеним.
Ыраактаҥ меге кӱлӱмзирен.
Мениҥ кичӱ карманымда
Сениҥ сӱриҥ јӱрет.
Айдарда, бис экӱ кожо,
Мениҥ сӱӱгеним.

Кожоҥ солдатка чындык  наjы болгон

Jyy јылдардыҥ кожоҥдоры анчада ла Улу Јеҥӱниҥ тӧртӧн јылдыгын темдектеерине белетенер ле оны ӧткӱрерде јаҥыланып, јаҥы ийде алынды.

Кожоҥдойлы, најылар,
Биске јӧмӧшсин,
Бажы буурайган капитан.

В. Соловьев-Седойдыҥ бу кожоҥын эмди де баштары буурайган ветерандар кожоҥдоп, jиит тужын эске алынгылайг.

Эмезе Константин Симоновтыҥ сӧстӧри аайынча «Мени сакы» деп кожоҥды алалы. Солдат ыраак тылдагы сӱӱген эжине ийген самаразында оныҥ канду јуудаҥ јанарына, тӧрӧл jyртында сакызын деп jaкарат.

Jyy јылдарында анчада ла Михаил Васильевич Исаковскийдиҥ сӧстӧрине чӱмделген кожоҥдор текши jaрлy болгон. «Городтор, јурттар, јакшы болзын!», «Ой, тумандар», «Ӧштӱ тӧрӧл jypтты ӧртӧгӧн», «Фронт јанындагы агаш ортодо» деп кожоҥдор солдаттардыҥ jyy најылары болгон. «Бистиҥ jyy ӧйи там ырааган сайын, фронтовиктерге бу кожоҥдор там ла jyyк болуп јат» – деп, јууныҥ ветераны М. Сухов бичиген. Jyy ӧйинде санинструктор болгон Л. Егорова мынайда эске алынат: «Бир катап окопто отурган солдаттар угуп ла турза, ӧштӱ јанынаҥ «Катюша» деп кожоҥ jaҥыланат. Фрицтер пластинканы катап-катап ойнодып турдылар. Уулдар чуулдана бердилер: «Катюша» фрицтерде! Оны јайымдап алар керек!». Ӧштӱниҥ окобына табару эдип, патефонды ла пластинканы блаап алдылар. Эмди «Катюша» бойыныҥ јеринде јаҥылана берди».

Совет Черӱ тӧрӧл јерин јайымдап, государственный гранды ӧдӱп, Европаныҥ ороондорыла јеҥӱлӱ браатканына М. Исаковский ле М. Блантер «Балкандар јылдыстары алдында» деп кожоҥды учурладылар.

Ада-Тӧрӧл учун Улу jyy керегинде амыр да ӧйдӧ кӧп кожоҥдор чӱмделген. Бис совет эл-калыктыҥ тӧртӧн јыл мынаҥ кайра каргышту ӧштӱниҥ кара ийде-кӱчин оодо согуп, Jeҥӱ алганына јолду оморкоп турубыс. Композитор А. Аверкинниҥ «Чаҥкыр кӧлдӧриҥди кӧрӱп» деп кожоҥы сӱӱген јери – Россияга учурлалган. «Jaҥыc салымду болорго – онызы ырыс меге Тӧрӧл jeрим, кожо ӧзӱп, байрамдап jӱpepгe» деп кожоҥдо айдылат.

Jyy-согушту јерлердеҥ
Канча улус јанбаан.
Јалтанбас болгоныла
Тӧрӧлин мактаткан.
Ӧткӧн јылдар кебериҥе
Jaҥы ийде кожот.
Ивандар ла Марьялар
Сени оморкодот.
Эмезе ветерандар кожоҥын алалы:
Амыралтага бистерге эрте чыгарга,
Jӱpeгиc ийделӱ, ичкери јӱткӱйдис.
Кӧгӱстери омок,
Кӧгӱстери омок ветерандар,
Ӧткӧн jyyныҥ ветерандары бис.

Дагестанныҥ тоорчыгы – авар поэт, Социалистический Иштиҥ Геройы, Ленинский сыйдыҥ лауреады Расул Гамзатовтыҥ чӱдемелдери бистиҥ ороон ичинде текши japлy. Оныҥ композитор Ян Френкельле кожо чӱмдеген «Турналар» деп кожоҥында мынайда айдылат:

Кезикте сананадым: јуу-согуштаҥ
Тӧрӧл јерине кайра јанбаган
Солдаттарыс јерде кӧмӱлген эмес,
Је ак турналар болуп кубулган
Ол ӧйдӧҥ ала эмдиге јетире
Турна ӱнин бийиктеҥ угадыс.
Неге де кунугып, теҥери тӱбин
Бис унчукпай, ајарып турадыс.
Арып-чылаган турналар ӱӱри
Туманду кӱнде бийик учушта.
Бу ла кӧрзӧм, ортодо когыс јер бар,
Айса болзо, мениҥ јерим анда.
Ӧй келзе, мен турна ӱӱриле кожо
Канадым талбып, кейде учарым.
Јерде арткан слерди ончогорды
Куштый каактап, мен адап турарым.
Кезикте сананадым! Јуу-согуштаҥ
Тӧрӧл јерине кайра јанбаган
Солдаттарыс јерде кӧмӱлген эмес,
Је ак турналар болуп кубулган…

«Канду фашистти jеҥип сал!»

Ада-Тӧрӧл учун Улу jyyгa учурлап, бистиҥ орооныстыҥ кажы ла эл-калыгында бойыныҥ тилиле чӱмдеген кӧп јакшынак кожоҥдоры бар. Анайда ок алтай эл-калыкта. Ол кожоҥдордоҥ эҥ ле japлy дегендери – «Аргымак», «Шоҥкорым», «Кайран кӧӧркийим» деп кожоҥдор.

Кажы ла jypттаҥ jyy jepинe кӧп улус атанган. Jyy-согуш jeҥил эмес болоры jaрт болгон. Оныҥ да учун от-калапту jyy jepинеҥ адалары, ӧбӧӧндӧри, уулдары jанар ба деп суракту кунукчыл кӱӱлӱ де кожоҥдор јаҥыланып турган.

Каргышту јарман jepинe
Кару эжим атанат.
Кайра јанар-јанбазын
Кара кӧстӧр јажырат.
Сӱӱген уулын jyyгa ӱйдежип турган кыстыҥ чӧйгӧн кожоҥында мындый сӧстӧр айдылган:

Jyyгa барган кӧӧркий уул
Јуртка кайра jaнгай не?
Сакып турган кызына
Санаа-кӱӱнин айткан не?

Алтай эл-калыктыҥ jyyгa учурлалган кожоҥдоры керегинде айдып тура, бис Jaҥa Бедюровтыҥ дневниктеринеҥ алылган «Алтай јуучыл jaҥары» деп ӱлгерлик jyyнтызын уткып турубыс.

Jyyнты 1941 јылда албатыныҥ алтай јуучылга айткан алкыжыла ачылып jaт:

Кара бажыҥ ӱзӱлбей кел,
Канду фашистти jeҥип сал!
Ойто јандыра айткан черт сӧзинде јуучыл мынайда угузат:
Боро ӧҥдӱ ол адым
Бастырбазын качан да.
Фашисттердиҥ јуузына
Алдыртпайын качан да…

Jaҥa Бедюровтыҥ ӱлгер-кожоҥдоры алтай эл-калыктыҥ узактаҥ бери јаҥжыгылу кожоҥдоры аайынча бичилген учун албатыныҥ кожоҥдоры деп айдарга јараар. Темдек эдип, бир канча кожоҥдорды алалы:

Кара тайга бажына
От тӱшкенин кӧрӧрим.
Германия јерине
Ок тийгенин кӧрӧрим.
Аткыс болгон сабарым
Артабазын согушта.
Амыргы болгон ол ӱним
Тунбай jӱрзин узакка…

Jaҥa Бедюров jeҥӱгe jeтирe турушкан ла кӧп кайралдарла темдектелген јуучылдардыҥ бирӱзи. Оныҥ дневнигинде от-калапту јуу-согушта совет солдаттыҥ јалтанбас тартыжузы ла јеҥӱчил болгон оморкодузы јарт кӧргӱзилген.

Эмди бир канча сӧс «Аргымак» деп кожоҥ керегинде. Оныҥ сӧстӧрин Чот Енчинов бичиген, кӱӱзин Сибирьдиҥ јарлу композиторы Андрей Новиков чӱмдеген. Јуу јылдарында бу кожоҥ текши јарлу боло берген:

Тӱнде мениҥ нӧкӧрим,
Тӱште мениҥ канадым.
Јӱгӱрӱк мениҥ аргымак,
Јуу јерине баралы.
Ӧштӧп келген ӧштӱни
Ӧлтӱре тепсеп базалы.
Ырысту тӧрӧл јеристи
Ылтам коруп алалы,
Канду јуудаҥ чыгала,
Сениҥ сыныҥ серизин.
Калапту баатыр бололо,
Мениҥ јӱрӱмим јаранзын.

«Бу кӱн келерин ончобыс jууктаттыс»

1418 кӱнге улай ӧткӧн от-калапту jyy-согуштаҥ совет солдат јеҥӱчил болуп чыккан. 1945 јылдыҥ јеҥӱлӱ јазында бастыра орооныс, бисле кожо jep-телекейдиҥ эл-калыктары Jeҥӱ керегинде jeтирӱни сӱӱнчилӱ уткып, бу байрамды кожоҥ-јыргалду уткыган.

…Jeҥӱ керегинде jeтирӱ Туулу Алтайга радио ажыра 8 майда јеткен. 9 майда городто Культураныҥ туразыныҥ jaнынa кӧп улус митингке келген. Педагогический училищениҥ студенттери митингке Јеҥӱге учурлалган jaҥы кожоҥду келдилер. Кожоҥныҥ сӧстӧрин ол ӧйдӧ училищеде ӱренип турган Виленин Таушканов бичиген. Студенттер ол тушта текши japлy «Jyy кийнинде алты час эҥирде» деп кинофильмниҥ кожоҥыныҥ кӱӱзи аайынча кожоҥдожып, Культураныҥ туразына јууктап келерде, анда jyyлган улус jaҥы кожоҥду студенттерди колчабыжула уткыдылар.

Чӱми Јoк сӧстӧрлӱ кожоҥ… Je анда совет эл-калыктыҥ jeҥӱгe сӱӱнип, улу ороонына оморкоп турганы japт айдылган.

Анайда колонна јайгы кожоҥло стадион jaар ууланган…

Оноҥ бери тӧртӧн јыл ӧткӧн. Jеҥӱге учурлалган кӧп кожоҥдор чӱмделген. Je эҥ ле талдамазы «Jeҥӱниҥ кожоҥы» деп айдар керек. Сӧстӧри В. Харитоновтыҥ, кӱӱзи Д. Тухмановтыҥ.

Jeҥӱ кӱни бистеҥ ыраак сомдолып,
Ӧчӱп турган отто костый кӧрӱнген.
Ышталган јолдорло ичкери болдыс, –
Бу кӱн келерин ончобыс јууктаттыс.
Jeҥӱ кӱни –
Ок-тарыла ышталган,
Ол байрамыс –
Баштарыс буурайган.
Ол сӱӱмји кӱн –
Кӧстӧрис јашталган
Jeҥӱ кӱни!
Jeҥӱ кӱни!
Jeҥӱ кӱни!
Тӱндӱ-тӱштӱ улу иштер бӱдӱрген
Тӧрӧлис амыр уйкуны билбеген.
Тӱндӱ-тӱштӱ уур тартыжу ӧткӱрдис, –
Бу кӱн келерин ончобыс јууктаттыс.
Эзен, эне! Kaйpa јанбаган ончоос…
Чаалынга jылаҥаш jӱгӱрген болзоос!
Бис Европаны јайымдап алдыбыс, –
Бу кӱн келерин ончобыс jууктаттыс.

Вл. КАЧКАНАКОВ
( «Алтайдыҥ Чолмоны», 1985јыл, 22 май. – С. 4).