Алтайдын Чолмоны

Ас та болзо – алтын

05.10.2020

Сыгын айдыҥ 23-27 кӱндеринде Москвада Россияныҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ юбилейлик он бежинчи јаан керек-јарактары: «Сокровища Севера. Мастера и художники России 2020» деген кӧрӱ-ярмарка ла культуралардыҥ «Кочевье Севера» деген фестивали, онойдо ок Россия Федерацияныҥ Тӱндӱктеги, Сибирьдеги ле Ыраак Кӱнчыгыштагы ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ 30 јылдыгына учурлалган форум ӧткӧн.

Россия Федерацияда Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ 40-нӧҥ кӧп ас тоолу тургун калыктары јадат. Олордыҥ аҥылу культуразы, јадын-јӱрӱми ле јаҥжыгулары кӧп тоолу албатыларлу Россияныҥ учурлу бӧлӱги болуп јат.

Олор јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган бу керек-јарактарга келип, бой-бойыла јууктада таныжып, ченемелиле ӱлежип, јаҥы иштерге ийде-кӱч, јаҥы кӧрӱм алат. Ас тоолу калыктардыҥ экономикалык, јонјӱрӱмдик ле культуралык ӧзӱмин кӧргӱзип турганы јарамыкту ла учурлу.

Алтай Республиканыҥ делегация-зыныҥ тоозында албатыныҥ узанаачы-лары Айдана Тадыкина, Каламбина Желтковская, Мира Амирова, Ирина Кензина, Агафья Юданова, Алексей Голобин ле «Эре-Чуй» ӧмӧликтиҥ кожоҥчылары Евгений Алчинов, Байыр Турлунов, Айас Турлунов, Александр Ельдепов, Арчын Шаудуров болдылар.

АР-дыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јетиргениле, Алтай Республикада ас тоолу калыктар оныҥ беш аймагында јададылар. Јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган бу керек-јарактарда бистиҥ тергеебис сакылталу айылчы болуп јат. Јаҥжыкканы аайынча бу беш аймакта јаткандардаҥ јуулган ӧмӧликтер кажы ла јыл ондо туружып, бийик једимдерге једип турат. Россияныҥ ас тоолу тургун калыктары јадып турган 28 тергеези ортодо бистиҥ республиканыҥ делегациязы јаантайын баштапкы јерлерге чыгат. Бу кӧрӱ-выставкада бистеҥ озо јерлерде јаҥжыкканы аайынча јӱк ле Ханты-Мансийский ла Ямало-Ненецкий автоном округтар болот. Бу арга-чагы тыҥ тергеелердиҥ кӧрӱлери бийик технологияларга тайанып эдилгениле јаантайын кайкадат. Тӧзӧӧчилердиҥ темдектегениле, Алтай Республиканыҥ кӧрӱзи јаантайын бойыныҥ эл-јон алдынаҥ бери эмдиге јетире тузаланып келген эдимдериле аҥыланып турат.

Керек-јарактарда јуулган албаты-јон АР-дыҥ быјылгы делегациязыныҥ «Эре-Чуй» ӧмӧлигиле јилбиркеп, олорды јакшызынып укты, кожоҥчыларга ајару јаан, колчабыжулар тыҥ болгон деп айдар керек. Юбилейлик кӧрӱни де бу јииттеристиҥ кожоҥы ачты.

Аш-курсактыҥ кӧрӱзин Турачак аймактыҥ келиндери Галина Торбокова ла Ирина Черноева белетеп, бийик кеминде, солун ла јилбилӱ эдип кӧргӱсти.  Олордыҥ столында туба укту калыктыҥ мӱндӱ де, тату да аш-курсагы толо болды.

Маргыжу программаныҥ турулталарыла Алтай Республиканыҥ делегациязы «Эҥ артык экспозиция» ла «Албатыныҥ аш-курсагы» деген ууламјыларда ӱчинчи јерлерге чыккан. «Кожоҥ-ойноткы јайаандык» ууламјыда «Эре-Чуй» ӧмӧлик гран-прини ойноп алган ла ӧмӧликтиҥ турчызы Тӧжлей (Евгений) Алчинов «Кай» ууламјыда тоомјылу экинчи јерге чыккан. Кееркедим кийисле устар ортодо Айдана Тадыкина «Текстиль, войлок, вышивка» ууламјыда јеҥӱчил болды. Россияныҥ албаты узы Аржан Кухаев дезе «Тередеҥ эдимдер» дегенинде эҥ артыгы болгон.

«Эре-Чуй» ӧмӧликтиҥ турчызы Тӧжлей Алчинов кӧрӱ-јарымка бийик кеминде ӧткӱрилгенин айтты:  «Ас тоолу калыктардыҥ мындый јаан байрамында баштапкы катап болдыс. Мынаҥ озо 2017 јылда ӧткӧн бу керек-јаракта бистиҥ ансамбльдыҥ турчызы Байыр Турлунов туружып, кайыла гран-при алган эди. Быјыл бис кожоҥ-ойноткы ла кай ууламјыларда туружып, јакшы једимдерге чыктыс. Орооныстыҥ башка-башка тергеелеринеҥ келген кӧп артисттер бойын бийик кеминде кӧргӱскен. Анчада ла тӱҥӱр согуп, ойноп-бијелеп тургандары солун болды. Бис бойыс «Алкыштар» ла Айас Турлуновтыҥ «Алтай эрлерге» деген кожоҥдорысла бардыс.

Устардыҥ кӧрӱзинде јӱзӱн-јӱкӱр солун эдимдер кӧрдибис, ончозы ла јараш, кайкамчылу.  Сценада кожоҥ-ойын керегинде айдар болзо, мениҥ шӱӱлтемле, Чукотский ла Ямало-Ненецкий автоном округтардаҥ туружаачылар сӱрекей тыҥ болгон. Онойдо ок тува уктулар бийик кеминде турушкан. Бу тергеелердиҥ делегацияларында 40 кире кижидеҥ болды.

Бу јакшынак керек-јарактарда туружып кӧргӧнис, укканыс кӧптӧди, сӱӱндирди. Кийнинде ол бистиҥ јайаан ижиске ончо јанынаҥ тузазын јетирер.

Онойдо ок Россияныҥ Тӱндӱктеги, Сибирьдеги ле Ыраак Кӱнчыгыштагы ас тоолу калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ 30 јылдыгына учурлалган форумыныҥ ачылтазында туруштыс. Алтай Республикадаҥ ондо бистеҥ башка Равиль Лиров база кожоҥдоды. «Јеҥӱ кӱни» кожоҥды алтайлап кожоҥдоордо, эл-јон сӱреен јакшы уткуган».

***

Ол ло кӱндерде Тӱндӱктиҥ ас тоолу тургун калыктарын јӧмӧп турган эки тоомјылу тӧзӧмӧл — Россия Федерацияныҥ Тӱндӱктеги, Сибирьдеги ле Ыраак Кӱнчыгыштагы ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязы ла Арктиканыҥ ӧзӱми аайынча ӱлекерлик офис (ПОРА) ортодо ӧмӧ-јӧмӧ программалар ла ӱлекерлер бӱдӱрери аайынча јӧптӧжӱ тургузылды. Ол Россияныҥ Арктикалык зоназында тургун калыктардыҥ тилдерин корыырына ла ӧскӱрерине ууламјылалган иштер болор. Эки тӧзӧмӧл бу ууламјыларда јаан учурлу иштер бӱдӱрет. Темдектезе, ПОРА Норильскте нефтепродукттар тӧгӱлгени аайынча этнологиялык шиҥжӱ ӧткӱрер деген шӱӱлтени јӧмӧйт.

Юбилейлик керек-јарактар ӧйинде Россия Федерацияныҥ Тӱндӱктеги, Сибирьдеги ле Ыраак Кӱнчыгыштагы ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ президенти «За верность Северу» деген медальдарла Алтай Республиканыҥ ас тоолу калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ баштапкы президенти Марат Антонович Пустогачевти, «Ортош» деген общинадаҥ Пана Ивановна Сатлаеваны (Кебезен јурт) кайралдады. Албатылар ортодо амыр-энчӱни, Алтай Республикада јаткан калыктардыҥ јаҥжыгуларын ла культуразын чеберлеерине ле орныктырарына јетирген камааны учун Эл Курултайдыҥ комитединиҥ јааны Наталья Михайловна Екеева кайралдатты.

Э. КУДАЧИНА белетеген