Алтайдын Чолмоны

Бакол Балезич

05.10.2020

Эл библиотеканыҥ ас тоолу кереес бичиктериниҥ фондында 1939 јылда Ойрот-Турада кепке базылган Николай Улагашевтиҥ «Бакол Балезич» деп чӧрчӧги бар. Литература аайынча јазаган кижи А. Саруева. Кычыраачыларды бу чӧрчӧклӧ таныштырадыс.

Чоокыр торко кебистий чечектӱ, шуур таштый јарык суулу, коо агашту јаан аралда, ботпыштый кичинек турачакта – Бакол Балезич деп, алты такаалу јокту кижи јуртап јатты. Улустарга сапог кӧктӧп, курсагына ла јӱк араайдаҥ једип турган кижи болгон. Мал-аш, бала-барказы јок, сок јаҥыскан јатты. Бакол Балезич сок јаҥыс бойы јадып, кунугып, кӧп санаа сананып туратан кижи болгон.

Оныҥ эки кӧзи керсӱ, чырайы эрӱ, кижиге килеҥкей болды. Бир кӱн Бакол Балезич иштенип отурза, оныҥ айлына бир тӱлкӱ айылдап келди. Ол чыйрак кыймыгыла јер ӧдӧ бергедий болды, оныҥ эки кӧзи оттый, кижи ӧткӱре кӧрӱп ийгедий болды. Ол тӱлкӱ Бакол Балезичке куучындап јат:

– Бакол Балезич, сен де јокту, мен де јокту, мен курсакка јетпей јадым. Олор јер јок, бай улуста бар болзо, мениҥ ого болчок карам једип јат, бойым јетпей јадым. Сен меге бир такаа бер – деди. Бакол Балезич бир такаа берди. Ол тӱлкӱ такаазын апарала, јип алала, эртенгизинде база катап келди. Бакол Балезичтеҥ база ла бир такаа сурап алды. Онойып келип туруп, алты такаазын ончозын таажып јиди. Эмди база ла катап келди, келеле куучындап јат.

– Је, Бакол Балезич, слер мени алты такаагарла – ончозыла азырадыгар. Слерге мениҥ, байла, бир болужым једер. Эмди дезе, слер мениҥ тӧрт таманымга ӧдӱк кӧктӧп беригер. Бакол Балезич удатпады, тӱлкӱниҥ тӧрт таманына ӧдӱк кӧктӧп берди. Тӱлкӱ ӧдӱкти кийип алала, јемзенип салып јӱрерде, база бир тӱлкӱ туштады. Ол тӱлкӱ сурап јат:

– Сен, тӱлкӱ, ӧдӱкти нениҥ учун кийгеҥ? Сеге мындый јаҥ кайдаҥ табылды?

Ӧдӱктӱ тӱлкӱ айдат:

– Тӧртӧн јети градус соок болор, былар, ол соокко кижи чыдап болбос, эмди јылу јер јаар браадырым – деди.

– Мени кожо апарарыҥ ба? – деп экинчи тӱлкӱ сурады.

Ӧдӱктӱ тӱлкӱ айтты:

– Је кожо баралык, айла, андый да болзо, айландыра тӧрӧгӧндӧрибисти јууп алалык – деди. Ол онойып баскылап јӱрӱп, бастыразы бежен сӱлӱ-сӱлӱ тӱлкӱ јуулды. Бежен тӱлкӱ јуулып алып, ӧдӱктӱ тӱлкӱниҥ айтканынча «изӱ јер јаар» баргылап јатты. Баргылап јадала, ӧдӱктӱ тӱлкӱ айтты:

Је, тӱлкӱлер, мен барып Суузай кааннаҥ конорго тура сурайын, слер сакыгар – деди. Ӧдӱктӱ тӱлкӱ јӱре берди. Суузай каанныҥ айылына келеле, айдат:

– Слерге Бакол Балезич бежен тӱлкӱ ийген, ол тӱлкӱлерди алыгар – деди. Суузай каан: «нениҥ учун бергенин» – шылабады. Ого сагыжы кӧдӱрилип, јалчыларын ийип, бир завозин* берди. Тӱлкӱ ол завозинге тӱлкӱлерди кӧдӱрезин апарып, завозинге сугуп берди.

– Завозинниҥ эжигин јакшы бектеп, бӧктӧгӧр: тӱлкӱлер чыга бербезин – деди. Је, Суузай каан тегин де ач кӧс неме, бойы келген ырысты колынаҥ ычкынбаска кичееп, тыркыражып туруп, завознязын бӧктӧй берди. Ӧдӱктӱ тӱлкӱ база ла сала берди. Салып јӱрзе, бир бӧрӱ туштады. Ол бӧрӱ сурап јат:

– Сен, тӱлкӱ, ӧдӱкти нениҥ учун кийгеҥ, ондый јаҥ сеге кайдаҥ келген? – деди. Тӱлкӱ ийиндерин кӧдӱрип ийеле, айдат:

– Тӧртӧн јети градус соок болор, ого кижи чыдап болбос, торт тоҥып ӧлӧр. Оныҥ учун јылу јерге барайын деп, кийгем – деди. Бӧрӱ чала коркуганду сурайт:

– Сен мени кожо апарарыҥ ба?

– Је, канайдар, кожо баралык, јаҥыс мениҥ кӧрӱш таныштарым бар, мен олорды јууп алайын – деди. Айдарда, бӧрӱ айдат:

– Мен база бала-баркамды, кӧрӱш-таныштарымды јууп алайын – деди. Тӧрӧгӧн-тугаан табарышкылап, бастыразы – сӱлӱ сӱлӱ бежен бӧрӱ јуулды. Ол бежен бӧрӱни тӱлкӱ апарала, база онойдо ок, Суузай каанныҥ база бир завознязына сугуп берди.

– Бакол Балезич слерге бежен бӧрӱ ийген – деди. Суузай каан кайкап сурады.

– Кӱч мениҥ колымда, ырыс менде, неле ырыс – мениҥ колыма бойы белен келип кирип јат. Је, андый да болзо, ол Бакол Балезичтиҥ ийип турган немелериндий – немелерди, слердиҥ ичигерге баспайынча, слерлердеҥ алып болбос, оныҥ учун мен сурап јадым:

– Бакол Балезич мындый кӧп немени кайдаҥ таап турган? Оныҥ ада ӧбӧкӧзи не кижи, јаткан јадыны кандый кижи?

Тӱлкӱ ийиндерин кӧдӱрип, колдорын јайып айдат:

– Берген немени алыгар ла, алдында албай јӱрген болзо. Кайтсын ол эди. Слер кижидеҥ неме аларга мойношпос, «кемзинчек» кижи јок бар, мында оныҥ незин шиҥжилеер.

Слерди Бакол Балезич кӱндӱлеп туры не база, завозняныҥ эжигин јакшы бектеп, бӧктӧп алыгар, бӧрӱлер чыга бербезин – дейле, Тӱлкӱ база ла сала берди. Салып јӱрзе, бир сӱлӱ айу тушташты.

– Сен, тӱлкӱ, мындый ӧдӱк кийетен јаҥды кайдаҥ тапкаҥ? – деди. Тӱлкӱ колын јайып айдат:

– Тӧртӧн јети градус соок болор, ого кижи чыдап болбос, соокко койройор, јылу јер јаар барадырым – деди. Айу кайкап, јоон ӱни тыркырап сурайт:

– Сен мени кожо апарарыҥ ба, уул?

– Је, канайдар, кожо баралык, бастыра бала-баркаҥды, тӧрӧгӧндӧриҥди јууп ал – деди.

Јуулыжып, јеткер керегинде табыжып, тӧрӧгӧн-тугаан кӧдӱрези јуулды. Бастыразы бежен айу јуулды. Тӱлкӱ бежен айуны база онойып ок, Суузай каанга апарала, айтты:

– Сеге Бакол Балезич бежен айу ийген – деди. Суузай каанныҥ санаазы кӧдӱрилип турды, сӱӱнгенине артык сӧс чыгарбай, база бир завознязын берди. Тӱлкӱ бежен айуны завознязына сугуп берди.

– Айу чыга бербезин, эжигин бектеп бӧктӧп алар – деди. Эмди дезе, Бакол Балезич, слерле ӧрӧкӧн чоттожорго келер, бежен айу, бежен бӧрӱ, бежен тӱлкӱ учун. Апарып ла бер деп јакыган, нениҥ учун апарып беретенин чат билбей турум – деди.

Тӱлкӱ эмди Бакол Балезичке меҥдей-шиҥдей келеле, табылап, сагалдарын сыймап, айдып јат:

– Је, Бакол Балезич, мен Суузай каанга бежен тӱлкӱ, бежен бӧрӱ, бежен айу апарып, табыштырып бердим.

– Сен оны ого нениҥ учун апарып бергеҥ, ол оныҥ учун сеге бир кӱндӱлӱ сӧс тӧ айтпас? – деп, Бакол Балезич сурады. Је оныҥ айылына баралы, барзаҥ ондо аайы чыгар – деди. Тӱлкӱ Суузай каан самтар кийимдӱ улусты айылынаҥ чыгара сӱретен, айдарда, тон ӧдӱги јок самтар, јокту Бакол Балезичка јӱзӱн-јӱӱр чечектер, ӧлӧҥдӧр јууп, тон, бӧрӱк этти. Эткен тонын ыраактаҥ кӧрӧргӧ сӱрлӱ, јараш болды.

Тӱлкӱ Бакол Балезичке айдат:

– Је, сен мениҥ кийнимнеҥ удабай бар, мен дезе озо барайын, озо једип барып, Суузай каанга айдайын: «Бакол Балезич чотожорго келип јат» – деп. Бакол Балезич нени де аайлабай, је тергенип ле турды.

Тӱлкӱ ол кӱн озо једип барала, Суузай каанга айдат:

– Слерге Бакол Балезич келип јат, ӧрӧкӧн, чот эдерге, – оноҥ артык сӧс айтпай, чыга берди, бойы ол кӱн тӱниле барала, Суузай каанныҥ суу кечире салган кӱрин араай ла сынбас эдип, кыркып салды.

Эртенгизинде Бакол Балезич сууныҥ ол јанында келип јатты. Суузай каан Бакол Балезичтиҥ сууныҥ ол јанында келип јатканын кӧрӧлӧ, тӱлкӱнеҥ сурады:

– Кудаай! Ол ондый јараш нени кийген?

Тӱлкӱ айдат:

– Ол бо? Ол јӱзӱн-јӱӱр маҥдык-торконоҥ эткен тон-ӧдӱктӱ кижи.

– Нениҥ учун јойу келип јат? – деп, Суузай каан сурады.

Тӱлкӱ ийиндерин кӧдӱрип, колын јайып, айдат: «Ондо ат јок эмезинеҥ јойу эмес, ат ондо толтыра, мал јок эмезинеҥ јойу эмес, мал ондо толтыра, ол бойын ондый тыҥ чӱмдебес кижи, ат мин дезе, минбес, јойу ла салып јӱрер».

Ол ӧйдӧ Бакол Балезич кӱрге једип келди:

– Кӱрдеҥ кечерге кем јок по? – деп, сурады.

– Кем јок, кем јок! – деп, Суузай каан сӱлӱ кижиле чотожоры санаазына кирип, јылбыҥдап турды.

Бакол Балезич кӱрдеҥ кечип келедерде, кӱр сына берди. Бакол Балезич сууга јыгылала, агып отурарда, тӱлкӱ јӱгӱрип келеле, суу тӧмӧн калыйла, Бакол Балезичтиҥ чечектеҥ, ӧлӧҥнӧҥ эткен кийим-тонын ӱзе тартып, суу тӧмӧн чачып ийеле, Суузай каанныҥ черӱзин кыйгырды: «Бакол Балезичти суудаҥ чыгарарга болужыгар!» – деп.

Суузай каан бойы турган јеринеҥ кыймыктабады. Суузай каанныҥ черӱзи дезе бастыразы келип, Бакол Балезичти чыгарып келди. Суудаҥ Бакол Балезичти чыгарып келерде, кӧрӧр болзо, сыраҥай ла јылаҥаш эмтир.

– Мыныҥ тон ӧдӱги кайда? – деп, Суузай кааныҥ черӱзи бир ӱнле сурайт.

Тӱлкӱ айдат:

– Оныҥ кийгени ончозы маҥдык-торко болгон. Маҥдык-торко сууга кайылчааҥ неме, сууга кайылып, ага берген не, эмди тон-ӧдӱк экелип беригер. Кӱрди јаман јазагылап туруп, оныҥ учун келген кижиниҥ маҥдык-торко тоны сууга кайылып, ага берди. Суузай каанныҥ айылы јаар барарга уйалып јат, тон-ӧдӱкти капшаай экелип беригер – деди.

Суузай каанныҥ черӱзи јӱгӱрижип барып, тон-ӧдӱк кийдирип берип, болгон неме керегинде кӧӧрӧшкилеп куучындап, Суузай каанныҥ айылы јаар баргылады. Суузай каан ширеезинде лапту отурып алган, јӱзин чӱмдӱ тудуп, оныла чотожорго турган јаан «байды» сакып отурды.

Јалчыларына чай астырып, тату-тамзык курсагын мактанышту салып, сыйлады ок. Суузай каан сурап јат:

– Сен меге мындый кӧп немени нениҥ учун бергеҥ, оныҥ учун нени аларыҥ?

Тӱлкӱ Бакол Балезичке кӧс јумды, каруузын бойы табылап туруп, озолодо айтты:

– Алтын-мӧҥӱн керек јок, алтын мӧҥӱн оныҥ бойында бар. Акча-јӧӧжӧ керек јок, акча-јӧӧжӧ оныҥ бойында толтыра – деди.

Бойыныҥ кеберин кубултып, кабагын, эки толукту эдип тӱӱнип, табылу кебер эдип алып, оноҥ ары айтты:

– Ого јаҥыс ла неме керек, не дезе – эш нӧкӧр керек. Бакол Балезичте јӱстеҥ ажыра уй бар, јӱстеҥ ажыра бее бар. Оны саап, аракы-чеген эдер кижи јок – деди.

Суузай каан айтты:

– Је ондый болзо, кем јок, менде јараш, јалчыга јӱрген кыс бар, алар болзо алзын. Ондый баалу неме берип турган бай кижиге берерге кем јок – деди. Кысты чыгарып алып келди. Кыс та јараш кыс болды.

Тӱлкӱ айдат:

– Је, бистиҥ јерге баралыктар, кысты апарып, той эделиктер, кыстыҥ бажын тараар, јаҥы айылды тудар – деди. Суузай каан бойы кожо барзын, кудаларын, јаан улустарын кожо апарзын, одус кирези черӱ алзын, ӱч атла тартатан уй-мылтык алзын – деди.

Каан кижи уй-мылтык ла черӱзи јок јӱрер јаҥ јок эмес пе. Айдарда, каан кижи уй-мылтыкту отрядту јӱретен учурлузын буспас керек. Суузай каан черӱзиле пушканы, ӧскӧ јуу јепселдерин јууп, јаранып, алтынду абразына отурып, тӱймеендӱ тергене берерде, ол ӧйдӧ Тӱлкӱ Бакол Балезичти меҥдеп јакыды:

– Бакол Балезич, сен бойыҥныҥ айлыҥга барба, Чорт Яганыҥ айлына бар – деди. Тӱлкӱ бойы озо јӱре берди. Јолдо барып јатса, акта толтыра малдар, уйлар, койлор турды. Тӱлкӱ бойы база јакшы кийинип алган, камчы тудунган. Кадай базып, мал, уй, кой кабырып турган јалчыларга јууктап барды, барала сурап јат:

– Бу кемниҥ малы, койы, уйы?

– Чорт Яганыҥ малы, койы – дешти кӱдӱчилер…

– Улус, бу слер канайып туругар, не материйтажып турыгар. Чорт Яга деп кижи кайдаҥ келген, ол Чорт Яга эмес, оныҥ ады Бакол Балезич не. Суузай каан деп каан келип јат: одус кирези черӱлӱ, ӱч атла тарткан пушкалу. Ол келзе, кӧрӱгер, слер ого Чорт Яганыҥ малы деп айттыгар. Онойып айтсагар, ол слердиҥ баштарыгарды кезип салар. Слер оны Бакол Балезичтиҥ малы деп, барып айдыгар – деди. Оноҥ ары барып јатса, база ла мал, уй, кой кабыргылап турган улустар бар эмтир. Тӱлкӱ олорго база онойдо ок барала, кӱдӱчилердеҥ сурады:

– Бу кемниҥ уй, кой, малы?

– Чорт Яганыҥ – дежет кӱдӱчилери.

Тӱлкӱ кабагын тӱӱп айдат:

– Ондый кижи јок, ол Чорт Яга эмес, Бакол Балезич. Суузай каан деп каан келер, одус кирези отрядту, ӱч атла тарткан пушкалу. Ол келзе, бу јалаҥды бӱркеген мал, Чорт Яганыҥ малы деп, айттыгар, онойып айтсагар ол мойындарыгарды кезип салар, бу мал Балезичтиҥ деп айдыгар – деп, јакыды.

Ол ӧйдӧ Суузай каан абрада чалкойто јадып алып, јаан санаа сананды: акыр, мен ол кыстыҥ учун алган немениҥ ӱстине калымды мал ла шаайдым. Малы кӧп неме чыдаар, кыска болуп тӧлӧӧринеҥ ол мойнобос, кыс јараш. Айылыма јанзам, уй саар јалчыларды јараш-јараш келиндердеҥ, кыстардаҥ јуур. Бу јердиҥ байлары олорды јаражына болуп алгылаза, меге ок туза болор. Ол тушта мен јаҥыс шаап турган калымымды сӱреен элбетсем, ады чуум јер ӱстине оноҥ артык јайылар – деп, сананып, турган малга ичи кӱйӱп, Бакол Балезичтеҥ бир эрмек сурабай турды. Тӱлкӱниҥ айдып берген јолыла јорткылап отургылады. Оноҥ ары Чорт Яганыҥ айылына барды.

Тӱлкӱ воротаныҥ јанына келерде, Чорт Яга удура чыгып, эзен де сурабай, сурады:

– Сен, Тӱлкӱ, колы будыҥга ӧдӱкти нениҥ учун кийгеҥ, сен мындый јаҥды кайдаҥ тапкаҥ? – деп.

Тӱлкӱ ийиндерин кӧдӱрип, колдорын јайып, айдып јат:

– Ӧдӱк кийбей кайдаар, колы будым уладай бергенде, мен каандардыҥ элчизине јӱрӱп јадым.    Эмди ле сениҥ айылыҥга Суузай каан айылдап келип јат. Мен оныҥ элчизи болуп келгем – деди.

– Одус кирези черӱлӱ, ӱч атла тарткан пушкалу. Сени белетенип, јазанып турзын – деп, айткан. Тургуза ла, јолой салган ширдектериҥди јаҥы эдип солы, айылыҥныҥ ичин алдындагызынаҥ артык јарандыр, алмарыҥ да бар, јӱзӱн-јӱӱр курсагыҥныҥ эҥ тату тамзыгын белетеп сал, аракыныҥ эҥ артыгын тургус – деп, јакыйла, кайра болды.

Чорт Яга коркушту керик јаан бай, јети уулду, коркынчак кижи болгон, оны уккан бойынча тӱлкӱни тургузып:

– Мен качатам, ол мени јууларга келеткен болор – деди.

Тӱлкӱ бойын энчӱ тудуп, сурады:

– Сен качып кайда барарыҥ, сеге мен бир сӱме айдып берейин – деди.

Чорт Яга сӱӱнип: «Је айдып бер» – деди.

Тӱлкӱ кабагын тӱрӱп алып айтты:

– Канча ла кирези айылчылар тойо јиир мал ӧлтӱр, канча ла кирези аракыны тургус. Кандый ла ашты, тусты белете, айландыра тӧрӧгӧндӧриҥди айт. Олор бого келзе, тойлоор, јыргаар, ол тушта мен сени билдиртпес јанынаҥ сугуп саларым. Таныш улузыҥ сураза, јети уулы аҥдап барган, бойы мал кӧрӱп барган – дейин. Мен бу кырдыҥ кырында шуур терек кӧргӧм. Ого апарып сугуп саларым – деди.

Бастыра немени белетедип алала, Чорт Яганы бастыра билезиле ол шуур терекке апарып сугала, бектеп туруп кадап, бӧктӧп салды.

Чорт Яга Суузай каанды каргап, чыгатан чыгымга карамду ыйлап айтты:

– Суузай каан јӱре берзе, келип тургуза айт, оноҥ артык неме ӱребегер, артык чыгым болзо, Суузай каанды эмес, сени бурулаарым, торт бууп саларым – деп, Чорт Яга Тӱлкӱни кезетти.

Тӱлкӱ араай ӱнле айтты:

– Јӱрексиребе, ӧрӧкӧн, јакылтагарды кыйыш јок бӱдӱрерим, алдында бӱдӱрбей јӱрген эмес – деп.

Оноҥ Чорт Яганы бектеп салала, келзе, Суузай каан черӱзиле, Бакол Балезич кожо Чорт Яганыҥ јуртына келиптир.               Тӱлкӱ Бакол Балезичке келеле, айтты:

– Мениҥ айыл-јуртым бу – деп айт – деди. Суузай каан дезе аракы-јыргалды, ӱй улузы кӧп јерди сӱӱр кижи болгон. Эмди бастыра тӧрӧгӧндӧри ле јуулган айылчыларла отурып, Суузай каан белен ашты јип, белен аракы чегенди ичип, этти-јууны јип, канча кӱнниҥ туркунына тойлоп јыргап, канча кирези тӧрӧгӧндӧрин кӱндӱлеп јада берди.

Тӱлкӱ Суузай каанга айдат:

– Мындый јыргалдыҥ шылтуунда – пушканыҥ бир табыжын не чыгарбас? Пушкагарла бир адыгар – деди.

– Ары кӧрзӧ – мал, бери кӧрзӧ – мал, мыны кайдӧӧн адатан – деди, Суузай каан.

Тӱлкӱ айдат:

– Ол шуур терек турган кырда, мал да јок, јурт та јок, оноор адыгар – деди.

Суузай каанныҥ черӱзи турган кыр јаар уулап атты. Адарда кырдыҥ талортозы Чорт Яганы суккан шуур терек катай ӱзӱлип, чачыла берди.

Суузай каан куучындап јат:

– Бу Бакол Балезич деп адап турганаар бу туру не.  Је мыны мен билерим, азыйда бу јокту-јойу, ады-чуузы јок, ӱс јибегенинеҥ эрди кургак неме болгон јок по, бу кандый коркушту байыган. Је, айла онызы меге керек беди. Јалчы кызым јакшы јуртка барыптыр – малду, ашту, алкы-јӧӧжӧлӱ. Је андый да болзо, база ӱстине калым шаап јадым. Малыҥныҥ јарымын мен алар учурлу. Кыс баалу, јараш, чыйрак, керсӱ – деди.

– Онызын айтпазагарда, кийнигердеҥ ийерибис, кӱндӱлӱ кааныбыс, јобобой јаныгар, Балезичтиҥ кӧдӧчилери ӱйдежип ийер – деди, Тӱлкӱ.

Суузай каан кӧдӧчилериле алтынду абразына отурып, ары болды. Пушказы черӱлериле јеринеҥ ылтам кыймыктанып албай турды.

Тӱлкӱ келеле, айтты:

– Акыр уулдар, бу кӱндӱлӱ Суузай каанды, јыргалдыҥ кийнинде, кӧдӱрӱҥилӱ јандырган адыбыс чыгарып, мен бир катап теҥери ӧрӧ, Суузай каанныҥ баратан јаны јаар адайын – деди. Адып ийди.

Пушка торгыланды. Јаҥыс ла Суузай каанныҥ салып отурган јолында шуурган куйундый тоозын буркурады. Черӱлер болгон немеге кӱкӱрт табышту каткыргылады.

– Јастырып ийбей кайттым – деп, Тӱлкӱ јызырада каткырып турды. Черӱлер сӱӱнижип кожоҥдоп, каткырып турды. Јуулган албаты јыргай берди, ашка-туска једине берди. Ижин ӱлештирип берди.

*Завозня (завозин) — 1) суула кош тартатан кеме; 2) амбар;

Николай Улагашев